Petrarch ad Familiares 1.1
to Lodewijk Heyligen, 'Socrates'
Commentary by Nate Carney; revised and edited by Jacques Bailly
Introduction
Petrarch, a central and founding figure of the Renaissance and
Humanism, lived from 1304-1374 and worked on his extensive letter
collection in the 1350's. He is a founder of 'humanism,' which,
properly understood does not recognize its clarion call in the
'liberté, égalité, fraternité' of atheistic, 'enlightened' and
revolutionary France, nor in the American slogan of 'all men are
created equal', but harks rather to the great legacy of humankind as
represented by eternal monuments written or wrought, revelatory of
insights, thoughts, researches, demonstrable in works of art,
painting, poetry, sculpture, architecture, music, religion and
philosophy, palpable in the god-like power and responsibility of the
statesperson and the field marshal steeped in and enamored of this
legacy with a view to the public or political act, willing to wage
war and to intercess between vulgus and deus in an
attempt to extend the privilege of μέθεξις (participation) to
as many as the fates, who oft demand bloodshed as their sacrificial
price, allow; all of which suggest for the future the vast potential
of a human grown dull and insensate, or at least offer a hope and an
opportunity for reverence to those with a higher calling, and a
challenge to the fearless who demand more of life. Only this legacy
and its avatars, not the ordinary flesh and bone specimens of us
featherless bipeds, are humanitas. Such ideas did Petrarch
represent, and one who burns with indignation at the abuse of the
vulgar and the enemies of humanity might find his second in Aulus
Gellius, who says
Qui verba Latina fecerunt quique his probe usi sunt
“humanitatem” non id esse voluerunt quod vulgus existimat quodque
a Graecis φιλανθρωπία dicitur et significat dexteritatem quandam
benivolentiamque erga omnis homines promiscam; sed “humanitatem”
appellaverunt id propemodum quod Graeci παιδείαν vocant, nos
“eruditionem institutionemque in bonas artes” dicimus. Quas qui
sinceriter percupiunt adpetuntque, hi sunt vel maxime humanissimi.
Huius enim scientiae cura et disciplina ex universis animantibus
uni homini data est idcircoque “humanitas” appellata est.
Aside from his general role in the above-mentioned movements,
Petrarch is known for his works in both Italian and Latin. He wrote
important poetry in Italian (and poetry in Latin, including the
unfinished epic Africa), which became important in the
standardization of the Italian language; the collections of his
epistles, in Latin (in two main sets, the Familiares and Seniles),
are of vital importance not only for an insight into the general and
timeless knowledge they contain but also for their information on
the era and about Petrarch himself. It has been said that we know
more about Petrarch than about any man that lived before him
(similarly we know more about Cicero than any Roman because of
Cicero's letters). They also reveal the incredible capacity Petrarch
had to live up to the style and latinity of the Roman giants,
especially Cicero. P. composed many other prose works, essays,
biographies, invectives, etc. As to his 'career,' in his early life
he studied law for several years (from the ages 12-19), more as an
obligation than as a vocation. Thereafter he worked for the church
and as an ambassador, which positions gave him ample opportunity to
write and to travel.
This letter was sent to its recipient with the date of January,
1350. Presumably written at some time between 1348 and this date,
during which period the Black Death had begun and continued to
ravage Italy and the rest of western Europe. Petrarch was in Padua,
northern Italy, the letter was sent to Lodewijk Heyligen, Petrarch's
dear friend in Provence, southern France, whom he designates
Socrates out of respect (and for the sake of anonymity). Heyligen
(1304, the same birth year as Petrarch, - 1361) was a Flemish monk
and music theorist working for the cardinal Colonna in Avignon. P.
is fleeing from the plague; he went from Parma to Padua (both
northern Italy) between 1348 and 1349, and to Provence in '51; thus
if we take the letter at face value (migraturi) we
would presume it to have been composed during this transition to
Padua; but it was sent to Socrates with a date of early 1350.
The two friends had known one another since 1330
(their mid-20s) when Petrarch had made a visit to Colonna. Some 20
letters from Petrarch to Heyligen survive. It is indicated in this
letter that 'Socrates' was the one who asked Petrarch to collect his
letters into a volume. Some five years previously Petrarch had made
the monumental re-discovery of many of Cicero's letters (ad
Atticum), unknown to the world for hundreds of years, and this also
served as inspiration. The 24 volumes that would ultimately make up
Petrarch's Epistolae Familiares include 350 letters, written
between 1325 and 1366. Petrarch didn't begin the task of forming or
editing the collection until around the time the present letter was
composed, and it was completed in its first form by the end of the
1350s; it was later expanded (1366) to its final extent. The present
letter serves as the dedicatory epistle. Although in this letter P.
seems like an aged man looking over his life and his output from a
mature perspective, quite aware of the bleakness of much of human
things, it is interesting to keep in mind that P. was in his mid-40s
when he composed the letter and would live for another thirty years.
This text, the first letter of the first book of Petrarch's Epistolae
Familiares (or as he christens it in this epistle, Familiarium
Rerum Liber), is taken from the online Corpus Corporum,
repositorium operum Latinorum apud universitatem Turicensem
found at http://www.mlat.uzh.ch/MLS/, which in turn took the text
from the Biblioteca Italiana from Sapienza University of Rome.
Works Consulted or Cited:
Lewis & Short's Latin dictionary
Woodcock, A New Latin Syntax
Aldo Bernardo (transl.), Letters on Familiar Matters (Rerum
Familiarium Libri): Vol. 1: Books I-VIII
Giuseppe Fracassetti's 1867 edition of the letters is occasionally
consulted
Grimes, Kristen Ina. “Petrarch's Epistolary Ego and the Authorizing
Maternal.” The Journal of the Midwest Modern Language
Association, vol. 44, no. 1, 2011, pp. 43–63.
www.jstor.org/stable/23621444.
Commentary
Ad Socratem suum.
1. The letter begins with a sense of despair, a
lamentation brought about by the plague.
[1] Quid vero nunc agimus, frater? Ecce, iam fere omnia
tentavimus, et nusquam requies. Quando illam expectamus?
ubi eam querimus? Tempora, ut aiunt, inter digitos effluxerunt;
spes nostrae veteres cum amicis sepultae sunt.
agimus... tentavimus ... etc.: so-called 'plurals of
modesty': can be translated in singular. | et nusquam requies:
sc. est or invenitur or the like. | illam:
refers to the most recent nounof the same gender. | Tempora:
interesting plural: cf. English 'times change.' | cum
amicis sepultae sunt: a reference to the plague.
2. In 1348, the Black Death began ravaging Italy and
western Europe. Ironically, the material goods, obtained by trade,
which P. contrasts with lost loved ones, were perhaps connected to
the source of the plague, fleas on rats on trade ships. A letter
written by the addressee, Socrates, or Heyligen, survives in
which he, too, ascribes the disease to merchant ships from the
east. Petrarch ends the section with a pessimistic
prognostication, before transitioning to a new subject.
[2] Millesimus trecentesimus quadragesimus octavus annus est, qui
nos solos atque inopes fecit; neque enim ea nobis abstulit,
quae Indo aut Caspio Carpathiove mari restaurari queant:
irreparabiles sunt ultimae iacturae; et quodcunque mors
intulit, immedicabile vulnus est. Unum est solamen: sequemur et
ipsi quos praemisimus. Quae quidem expectatio quam brevis futura
sit, nescio; hoc scio, quod longa esse non potest.
Quantulacunque sane est, non potest esse non molesta.
Millesimus trecentesimus quadragesimus octavus: 1348,
the peak of the Black Death. | neque enim ea nobis
abstulit: dative nobis is indirect object of abstulit
(from us rather than the more usual to us, but still
an indirect object, related to the dative of advantage and
disadvantage). | queant: subjunctive in
relative clause of characteristic. | Indo aut Caspio Carpathiove
mari: the Indus and the Caspian sea stand for the remotest
borders of the known world: Carpathio refers to waters
around the Greek islands of Crete and Rhodes. | quos praemisimus:
i.e. into the afterlife; antecedent of quos is the omitted
direct object of sequemur. | quae expectatio: the
"wait" until death; quae is a 'linking relative' which links
sentences and does not start a subordinate relative clause,
translatable by 'this'; quae expectatio is subject of sit,
while quam brevis and futura are predicate
nominatives. | futura sit: subj. indirect question. | quod:
'that,' introducing a substantive clause presented as a fact (hence
indicative), here in apposition to hoc: see A&G
572.
3. P. begins discussing here his collection of books and
written materials, much of which is in bad physical condition.
[3] Sed a querelis saltem in principio temperandum est. Tibi,
frater, quaenam tui cura sit, quid de te ipso cogites, ignoro; ego
iam sarcinulas compono, et (quod migraturi solent) quid mecum
deferam, quid inter amicos partiar, quid ignibus mandem,
circumspicio. Nichil enim venale michi est. Sum sane ditior seu,
verius, impeditior quam putabam: multa michi scriptorum diversi
generis supellex domi est, sparsa quidem et neglecta. Perquisivi
situ iam squalentes arculas, et scripturas carie semesas
pulverulentus explicui. Importunus michi mus nocuit atque
edacissimum tineae vulgus; et palladias res agentem inimica
Palladis turbavit aranea.
sed a querilis...temperandum est: a mild form of praeteritio,
i.e. saying what you won't say or do and thereby saying or
doing it; temperandum est impersonal gerundive with force of
obligation. | tibi, ... tui .... te ipso ... ego: emphatic
contrast and hence ego. tibi is a loose dative of
reference: 'as far as you are concerned.' tui is the
genitive pronoun tui, used exclusively for objective or
subjective genitive, "care of yourself." | quaenam:
-nam can be attached as an enclitic like -que: in
interrogatives, -nam is 'emphatic,' showing emotion. |
sit, cogites: subjunctives in indirect questions. | iam
sarcinulas compono: iam can just about always be
translated as 'at this point': compono is present
progressive 'I am putting together.' | quod
migraturi solent: quod 'a thing which' has as
antecedent circumspicio and the indirect questions
depending on it. migraturi literally 'those who are about to
travel.' solent has an understood infinitive meaning 'do' or
the like dependent on it. | quid mecum deferam, quid
inter amicos partiar, quid ignibus mandem, circumspicio: circumspicio
is present progressive 'I am looking around to see.' deferam,
partiar, mandem are subjunctives in indirect questions. |
multa ... sparsa ... neglecta: all modify supellex. |
michi: possessive, as in mihi liber est = "I have a
book." | diversi generis: genitive of description governed
by scriptorum. | domi: locative. | situ iam
squalentes: somewhat like English "rotting in place," an
emphatic expression. | carie: abl. of agent or means. |
pulverulentus: Petrarch is dusty. | agentem
palladias res: agentem must modify an understood me
adapted from earlier michi. Pallas Athena (Minerva)
is goddess of intellectual pursuits: hence they are palladiae
res. | aranea Palladis: Athena once turned
Arachne into a spider, hence aranea Palladis. edacissimum
tineae vulgus and inimica Palladis aranea are
sufficiently parallel to Virgil's Georgics iv 246-47 that
the similarity is not likely and accident:
aut dirum tiniae genus, aut
invisa Minervae
laxos in foribus suspendit aranea
casses.
P. may refer to the same lines in De Remediis Utriusque Fortunae,
dialogue six, De Ingenio, when he says nihil vero
philosophanti molestius quam sophista: ideo invisam Palladi
vinxere veteres araneam, cuius subtile opus tenues telae sunt, sed
fragiles, nullique usui. The subtle sophists are compared to
spiders spinning delicate webs.
[4] At first Petrarch wanted to burn it all and save the
effort of organization; then he decided to examine his old
writings.
[4] Sed nichil est quod non frangat durus et iugis labor.
Confusis itaque circumventus literarum cumulis et informi papiro
obsitus, primum quidem cepi impetum cun[c]ta flammis exurere et
laborem inglorium vitare; deinde, ut cogitationes e cogitationibus
erumpunt, ‘Et quid’ inquam, ‘prohibet, velut e specula fessum
longo itinere viatorem, in terga respicere et gradatim
adolescentiae tuae curas metientem recognoscere? ’ Vicit haec
sententia; sicut enim non magnificus, sic non inamoenus labor
visus est, quid quo tempore cogitassem, recordari.
frangat: subj. in relative clause of characteristic. | primum
cepi impetum:
impetum capere 'have an impulse' seems to have
taken a genitive gerund the handful of times it occurs with a
verbal in Classical Latin, all in Seneca and Suetonius, but there
is no reason why it cannot take an infinitive. | longo
itinere: abl. of cause. | viatorem and metientem:
both modifying Petrarch himself (the 'you' of tuae), the
object of prohibet and subject of respicere and recognoscere.
| tuae: 'your' addressing himself. | prohibet ... :
prohibeo can take an acc. + inf. object clause, as it does
here. | Vicit haec sententia: when used to refer back, hic,
haec, hoc refers to the nearer of the options mentioned (to
look through the papers rather than burn them). | quid quo
tempore cogitassem: indirect question, introduced by double
interrogatives, takes subjunctive cogitassem in secondary
sequence. | labor visus est ... recordari:
visus est has an understood esse as complementary
infinitive; recordari is the logical subject of visus
est, while labor is the logical predicate nominative:
but grammatically, labor is the subject, and recordari
is predicate nominative, if visus est is to agree with its
subject.
Subordination map of Vicit haec sententia; sicut enim non
magnificus, sic non inamoenus labor visus est, quid
quo tempore cogitassem recordari.
- Vicit haec sententia; (main clause: haec
refers to the thought that follows, or perhaps the nearer of the
two options just mentioned, that is, to peruse the papers rather
than burn them)
- sicut enim non magnificus (sc. labor visus est),
(relative clause with sic as antecedent)
- sic non inamoenus labor visus est, ...
(beginning of main clause)
- quid quo tempore cogitassem (indirect question
clause, secondary sequence: this clause is the object of recordari)
- ... recordari. (infinitive with visus est:
grammatically a predicate nominative, else we would have not visus
est but visum est; and yet, sense dictates that recordari
be the subject and labor be the predicate
nominative)
[5] P. describes his impressions upon going over his old
material.
[5] Sed temere congesta nullo ordine versanti, mirum dictu quam
discolor et quam turbida rerum facies occurreret; ut quaedam, non
tam specie illorum quam intellectus mei acie mutata, vix ipse
cognoscerem; alia vero non sine voluptate quadam retroacti
temporis memoriam excitarent.
congesta: neuter accusative object of versanti. |
nullo ordine: ablative of manner modifying versanti |
versanti: sc. mihi, a dative with occurreret.
| mirum dictu: sc. erat, the main clause: dictu
is a rare supine in the wild! | occurreret: imperfect
subjunctive (secondary sequence) in indirect question introduced by
quam 'how?' and dependent on supine dictu. |
ut quaedam ... vix cognoscerem; alia ... excitarent: result
clauses, secondary sequence, dependent on mirum dictu erat.
| tam...quam: correlatives; 'so much ... as ... .' |
intellectus: 4th declension genitive. | specie, acie
mutata: ablative absolute expressing cause; alternatively, mutata
could modify quaedam, in which case specie and acie
would be ablative of instrument/cause. | ut quaedam ...
cognoscerem, alia ... excitarent: subjunctives in result
clause in past narrative (historic/secondary tense); cf. Woodcock
§164 with the note there. | retroacti temporis: gen.
governed by memoriam.
[6] The style or type of his works is described, which
leads to comments on the rhetorical or polished style; its spread
from Sicily to Greece to Rome.
[6] Et erat pars soluto gressu libera, pars frenis homericis
astricta, quoniam ysocraticis habenis raro utimur; pars autem,
mulcendis vulgi auribus intenta, suis et ipsa legibus utebatur.
Quod genus, apud Siculos, ut fama est, non multis ante saeculis
renatum, brevi per omnem Italiam ac longius manavit, apud
Graecorum olim ac Latinorum vetustissimos celebratum; siquidem et
Athicos et Romanos vulgares rithmico tantum carmine uti solitos
accepimus.
soluto gressu: abl. of description (describing the writing
style). | frenis homericis: i.e. by poetic epic meter
(dactylic hexameter). Around this time, P. was writing Africa,
an unfinished epic poem about the period of the Second Punic War. |
ysocraticis habenis: utor takes abl. 'Isocratean
strictures': i.e. regulated or conscientious and rhetorical prose.
Isocrates, 436-338, Athenian, one of the canonical ten Attic
orators, founded a school of rhetoric: he attempts a mean between
the more purely rhetorically-oriented Gorgias and the ethical
teaching of Plato. | suis et ipsa legibus: et ipse
an emphatic way to say 'oneself' (L&S ipse IC2γ) the et
is adverbial ('also,' 'even,' 'too'), associating the aures
and leges of the vulgus; the ablative is governed by
utebatur; 'directed to the ears of the crowd, it also used
their laws.' | Quod genus: the Isocratean (or more generally
sophistic or rhetorical) type of speech. quod here is a
linking relative, translatable by 'this.' | Siculos:
Sicilians. Petrarch refers to the fact that Corax, Tisias, and
Gorgias, early sophists, were all from Sicily. | non multis
saeculis: ablative of time during/within which. non multis
is a litotes meaning 'many.' | renatum:
one cannot help but think of the 'Renaissance' of which Petrarch was
a founding part: among its chief aims was to give birth to a new
flowering of Antiquity. | uti: 'employ,'
complementary infinitive dependent on solitos (sc. esse),
which itself is infinitive in indirect speech after accepimus.
| vulgares: this word for 'common,' 'belonging to the masses'
does not necessarily have the same pejorative/evaluative
connotations as 'vulgar,' but it can. | rithmico
tantum carmine: this seems to be an idea that people spoke
musically and thus greatly respected sonorous, well-placed speech.
It would be interesting to know more about this claim. tantum
is adverbial.
[7] P. is pulled from nostalgic perusal of his earlier
work by greater tasks and the shortness and uncertainty of how
much time he has left.
[7] Haec itaque variarum rerum tanta colluvio aliquot me diebus
occupatum habuit; et licet dulcedine non parva atque amore ad
proprias inventiones insito retraherer, vicit tamen caritas
maiorum operum, quae iam diutius interrupta, non sine expectatione
multorum de manibus meis pendent; vicit recordatio vitae brevis.
Timui, fateor, insidias; quid enim, quaeso, fugacius vita est,
quid morte sequacius?
aliquot diebus: abl. of length of time. | me occupatum
habuit: habeo + double accusative: commonly one
is a perfect participle L&S II.C.2. | dulcedine
parva, amore insito: ablatives of agent or cause. insito
from insero, 'inborn,' 'innate.' | amore ad proprias
inventiones insito: perhaps a generic claim about people, that
they naturally like their own creations, or a more personal one
about P. himself. | retraherer: subjunctive after concessive
licet, 'although,' imperfect for past time. | vita, morte:
ablatives of comparison after fugacius and sequacius.
[8] P. elaborates on his tasks and the need to focus.
[8] Subiit animum quae iecissem fundamenta, quid michi laborum
vigiliarumque restaret: temeritas, immo vero insania visa est, in
tam brevi et incerto tempore tot longos certosque labores
amplecti, et vix ad singula suffecturum ingenium in diversa
distrahere; praesertim cum, ut nosti, labor alius me maneat, tanto
preclarior quanto plus solidae laudis est in actionibus quam in
verbis.
Sentence structure:
- Subiit animum (a "quasi-impersonal" main clause, subiit
animum = 'came to mind': only 'quasi-' impersonal because
the two indirect questions which follow are its subject)
- quae iecissem fundamenta, (indirect question; hence
subjunctive; 2ndary sequence; subject of subiit)
- quid michi laborum vigiliarumque restaret: (indirect
question; hence subjunctive; 2ndary sequence; subject of subiit)
- temeritas, immo vero insania visa est, (subject
followed by corrected subject insania and verb visa
est, which must have an understood esse, and which
has the following infinitive phrases as predicate nominatives: temeritas
and the correction insania must be the subject of visa
est, because it is feminine, although it seems to make
better sense if the infinitive phrases are the subjects: cf. labor
visus est recordari in §4 above: immo is
sometimes spelled imo)
- in tam brevi et incerto tempore tot longos certosque
labores amplecti, (infinitive phrase; predicate
nominative)
- et vix ad singula suffecturum ingenium in diversa
distrahere; (infinitive phrase; predicate nominative; ingenium
is modified by vix ad singula suffecturum and is
the direct object of distrahere)
- praesertim (main clause: this adverb grammatically
modifies the previous sentence)
- cum ..., (begin causal cum clause)
- ut nosti, (parenthetical clause)
- ... labor alius me maneat, tanto preclarior (concludes
causal cum clause; pr(a)eclarior modifies labor,
and tanto is abl. of degree of difference correlated
with relative quanto)
- quanto plus solidae laudis est in actionibus quam in
verbis. (quanto is abl. of degree of
difference correlated with demonstrative tanto;
plus takes genitive, just as nihil often
does)
[9] P. burned many writings.
[9] Quid multa? incredibilem forte rem audies, veram tamen:
mille, vel eo amplius, seu omnis generis sparsa poemata seu
familiares epystolas — non quia nichil in eis placuisset, sed quia
plus negotii quam voluptatis inerat — Vulcano corrigendas tradidi.
Non sine suspirio quidem — quid enim mollitiem fateri pudeat? —;
sed occupato animo quamvis acri remedio succurrendum erat, et
tanquam in alto praegravata navis, relevanda preciosarum etiam
iactu rerum.
quid multa: elliptical for something like quid ego multa
verba dicam? | eo amplius: eo is abl. of
comparison and refers back to mille (which is grammatically
singular). | omnis generis: genitive of quality.
| sparsa poemata: sparsa can mean 'in
circulation,' somehow 'published.' | placuisset:
subjunctive as denial of presumed, suggested, or rejected cause; cf.
Woodcock §243. | Vulcano corrigendas tradidi: i.e. over to
the fire to "correct." Vulcan (Greek Hephaestus) is god of fire,
metalworking, the forge. | plus negotii quam voluptatis:
again, plus takes a genitive, where English often uses
'more' as an adjective. | pudeat: potential subj. |
occupato animo: dative of beneficiary with succurendum
erat (verbs of helping often take dative). | quamvis acri
remedio: ablative of means; quamvis could be adverbial
'however', 'to whatever degree', modifying acri, or the more
normal quamvis conjunction, 'although by a bitter remedy, it
had to be helped'. | in alto: 'on the deep (sea),' a common
meaning of the phrase. | preciosarum etiam iactu: iactu
abl. of means; note the etiam: such words often get
neglected though their contribution to the tone of a sentence is
significant.
[10] Petrarch let another stack of writings survive,
avowedly only because it didn't seem worth the effort to
burn it (there is reason to treat this claim as a stance: the
letters themselves seem worth preserving, and Petrarch took some
pains with them).
[10] Ceterum, illis ardentibus, pauca quidem animadverti in
angulo iacentia, quae vel casu magis quam consilio servata vel
pridem a familiaribus transcripta, cun[c]ta vincenti senio
restiterant. Pauca, dixi; vereor ne lectori multa, scriptori autem
longe nimia videantur. His ego indulgentior fui: vivere passus
sum, non illorum dignitati, sed labori meo consulens; nichil enim
negotii praeferebant.
Ceterum: adverbial 'still,' 'nevertheless,' especially paired
with contrasting quidem. | illis ardentibus:
abl. absolute, referring to the materials consigned to the flames. |
casu: i.e. by chance. | consilio: i.e. intentionally.
| pauca, iacentia, quae, servata, transcripta, cuncta, multa,
nimia: all in agreement. | vincenti senio: dat. with
verb resisto; the writings were fighting off age but losing
the battle. | videantur: subj. in fear clause; lectori/scriptori
are governed by this verb as datives of person concerned. |
dignitati and labori meo: datives with consulens.
| negotii: partitive gen. with nihil.
[11] P. decides to send the prose to Socrates and the
poetry to Barbatus Sulmonensis, the addressee of several other
letters. Imagining the two of them admonishing him not to destroy
these works kept P. from burning them. Self-disparaginely, P.
makes quite an effort to emphasize how trivial and unimportant his
own writings are, (but can he mean it?).
[11] Ea vero duorum amicorum libranti ingenia hac lance partiri
visum est, ut prosa tibi, carmen Barbato nostro cederet; sic enim
et vos olim optare solitos et me pollicitum esse memineram. Itaque
cun[c]ta passim occursantia uno impetu vastanti et ne his quidem —
ut tunc erat animus — parsuro, vestrum alter ad levam, alter ad
dextram adesse visus, et apprehensa manu, ne fidem meam et spes
vestras uno igne consumerem, familiariter admonere. Haec illis
evadendi praecipua causa fuit; alioquin, crede michi, cum reliquis
arsissent.
ea ... partiri visum est: 'pregnant' use of visum
est ('pregnant' means it has some extra meaning in addition
to the 'norma' meaning, here 'seemed good'); if partiri
is deponent, ea is the object of partiri; if a real
passive (the verb goes both ways), ea is subject of partiri
in indirect speech; the meaning is more or less the same either way.
| duorum amicorum ingenia: possessive genitives
modifying ingenia, which is direct object of libranti.
| libranti (sc. mihi): dative with visum
est. | hac lance: abl. of means; the 'scale'
measures his friends, their personalities, talents, or preferences.
| cederet: subjunctive in secondary sequence purpose
clause. | occursantia: object of vastanti. |
vastanti, parsuro (sc. mihi): datives with visus
(sc. est). | ne his quidem: his
dative with parco. | vestrum alter ... alter:
vestrum is partitive gen. with alter; one alter
is S., the other is Barbatus. | apprehensa manu:
abl. of attendant circumstances or absolute. | fidem
meam: the fidem placed in P. by his friends S. and
Barbatus. | ne ... consumerem: subj. indirect
command in secondary sequence following visus admonere. |
admonere: complementary inf. dependent on visus,
parallel to adesse. | illis: dat. of
advantage with causa evadendi; refers to the preserved
works. | arsissent: subjunctive in past unreal
apodosis.
[12] P. self-deprecatingly hands over his writing to S.
The self-deprecation can be read in many ways: insecurity,
modesty, false modesty, reverence of antique authors as superior,
a rhetorical stance, etc.
[12] Haec ergo, quae nunc tibi de virili reliquiarum illarum
parte obveniunt, qualicunque sunt, non solum aequo, quin etiam
avido animo perleges. Non audeo illud Apuleii Madaurensis in
comune iactare: «Lector, intende: laetaberis»; unde enim michi id
fidutiae, ut lectori delectationem laetitiamve pollicear?
ergo...perleges: P. continues to deprecate his writings (qualicunque
sunt): cf. P.'s words addressed to Cicero at Epistulae
20.4: Epystolas tuas ... avidissime perlegi. |
qualicunque: it is not clear what case of qualis, quale
this is: it should be nom. pl. as subject of sunt: -cunque/-cumque
can be added to certain words, and has the same meaning as
indefinite '-ever' does in English. | quin etiam:
Classical Latin would likely use sed etiam here. | tibi:
dative with obveniunt. | de virili ... parte:
in legal language, virilis pars refers to each person's
allotted inheritance. | aequo/avido animo: abl. of
manner: imagine people reading a will eagerly (avido), not
just neutrally (aequo). | Apuleius Madaurensis:
Madaura, a city in Numidia (modern-day Algeria) + -ensis
forms a geographical adjective; Apuleius, author of Metamorphosis,
aka The Golden Ass, a Latin-language novel, was from
Madaura; the quotation is from Metamorphosis 1.1.18. | in
comune: i.e. to say it with Apuleius. comune is more
often spelled commune. | fidutiae: partitive
genitive governed by id, 'that bit', 'that amount' (see L&S
is, ea, id, I.C.1); fidutia is late for fiducia,
as the Latin c in this context was no longer pronounced hard
/k/ and thus sounded similar to the t; the effects
of palatalization had made t and c homophones by the
time of Renaissance-era Latin. | pollicear: subj. in
result clause.
[13] P. considers Socrates biased, as a good friend often
is.
[13] Leges tamen ista, mi Socrates, et ut es amantissimus tuorum,
fortasse laetabere, cuiusque animum probas, delectaberis stilo.
Quid enim refert quanta sit forma nonnisi amantis subitura
iudicium? supervacuo comitur quae iam placet. Siquid hic sane meum
placet, non id meum fateor, sed tuum: hoc est, non ingenii mei sed
amicitiae tuae laus est.
tuorum: 'yours,' namely people important to or associated
with S. | ut es: ut "just as" + indicative. |
fortasse laetabere: instead of the Apuleian laetaberis
(both forms are 2nd person singular). | cuiusque animum
probas, delectaberis stilo: cf. Schopenhauer's 'style is the
physiognomy of the mind' (opening line of On Style); cuiusque
= cuius + -que (not quisque 'each') with -que
linking fortasse laetabere with delectaberis;
supply eius (possessive gen. with stilo) to
correlate with cuius; stilo is ablative with delectaberis,
'you will be pleased.' | quanta sit forma:
the meaning of quanta forma is nebulous; perhaps the
'magnitude' of the style, the 'grandness' of style, or just its
positive qualities, as P. begins to discuss in the next paragraph; sit
is subjunctive in indirect question. | nonnisi: nonnisi=
non + nisi, with non modifying subitura,
and nisi 'except/unless' modifying amantis:
the effect is that nonnisi translates well as 'only.' |
supervacuo: adverb. | siquid hic meum
... id ... meum ... tuum: siquid,
meum, id, meum, and tuum all refer to the same thing,
namely any piece of P.'s writing which S. likes; siquid = si
aliquid; hic is adverbial 'here (in this collection
of letters),' which makes siquid hic meum 'if anything here
of mine ....' | hoc est: equivalent to English "that is" or
"i.e."; hoc refers to the whole thought of the previous
sentence. | ingenii mei...amicitiae tuae: ingenii
mei is objective genitive governed by laus (his
genius is being praised), while amicitiae tuae is subjective
genitive (S.'s friendship is doing the praising).
[14] P. disavows experience in powerful oratorical style,
cites Cicero and Cato as illustrious orators, and then
reaffirms that he has no such style.
[14] Nulla hic equidem magna vis dicendi; quippe quae nec
michi adest, et quam, si plane afforet, stilus iste non recipit;
ut quam nec Cicero ipse, in ea facultate praestantissimus,
epystolis suis inseruit certe, nec libris in quibus est
«aequabile» quoddam, ut ipse ait, «et temperatum orationis genus»;
eximiam illam vim lucidumque et rapidum et exundans flumen
eloquentiae in orationibus suis exercuit. Quo genere infinities
pro amicis, saepe adversus reipublicae suosque hostes usus est
Cicero; quo pro aliis saepe, pro se “quater et quadragies” Cato;
quod quidem genus inexpertum michi est;
quippe quae nec mihi adest: quippe signals a
causal clause, quae is a linking relative referring back to
vis, and mihi is dative of ownership, which makes
this clause mean "Because that (large style of speaking) is not in
me" or "Since I don't have that (style)." | stilus iste:
the 'pen' is metonymy for 'style' (stilus is also the etymon
of 'style'). | afforet: alternate form of imperfect
subjunctive of adsum in present unreal conditional protasis
(the other alternate is adesset). | recipit:
apodosis to afforet, which makes this a mixed condition;
note that stilus is the subject of recipit, which
amounts to personification of stilus. | ut quam: ut
+ a relative signals an illustration or explanation and can be
translated as "as is natural for one which Cicero himself ... " or
more briefly and less specifically as "Since/seeing that
Cicero himself did not put it ... ." | ea
facultate: i.e. the capacity to use magna vis dicendi.
| Cicero ... epystolis ... libris ... orationibus: broadly
speaking, Cicero's works are of three sorts: letters, philosophical
treatises, and orations, in each of which he uses a different style.
P. quotes from de Officiis 1.3.1: Quam ob rem magnopere
te hortor, mi Cicero, ut non solum orationes meas, sed hos etiam
de philosophia libros, qui iam illis fere se aequarunt, studiose
legas, -- vis enim maior in illis dicendi,--sed hoc quoque
colendum est aequabile et temperatum orationis genus. "Which
is why I so urge you, my Cicero, to not only studiously read my
orations but also my books on philosophy, which are just about as
long as the orations, for there is more forceful speech in the
orations, but a more tempered and even style of speaking should be
cultivated as well." | vim ... flumen ... exercuit:
the core of the sentence is a verb and two objects: the rest
modifies one or the other of the objects. | quo genere:
namely, the powerful oratorical style, ablative with usus est.
| infinities: -iens/-ies added to a
number stem means ' (number) times.' | pro amicis ...
adversus reipublicae suosque hostes:
Cicero's orations could be divided into defense (pro amicis)
and prosecution (adversus ____), which can in turn be
considered public or personal (adversus reipublicae hostes
and adversus suos hostes); reipublicae is a
genitive noun, but is parallel in thought to the accusative
adjective suos, and both depend on hostes: English
often does something similar when it says things like "enemies of mine
and of the state," where 'mine' and 'state' are parallel in thought
but different grammatically. | Cato: sc. usus
est from previous clause. | Cato: Cato the
Elder (234-149), a renowned Roman figure. | quater et
quadragies: Pliny Natural History 7.100 reports itaque
sit proprium Catonis quater et quadragiens causam dixisse, nec
quemquam saepius postulatum et semper absolutum ('Accordingly
let it be unique to Cato that he plead 44 cases and that no one was
more often accused and always absolved').
[15] P. says he is by nature more solitary, unconcerned
with publicity and wealth, and has never been involved in anything
requiring oratorical skill. The last sentence is pithily
formulated and so reminiscent of Seneca.
[15] nam et a reipublicae muneribus abfui et fama mea, tenui
murmure forsan interdum et sibilis lacessita clandestinis, nullum
hactenus quod ulciscerer vel vitarem[,] iudiciarium vulnus
excepit; et verbalem ferre opem alienis vulneribus non est nostrae
professionis. Neque enim aut tribunal ambire aut locare linguam
didici, adversante penitus et reluctante natura, quae me silentii
ac solitudinis amatorem fecit, fori hostem, pecuniae contemptorem;
sed bene habet, quando me eius rei non egentem fecit, cuius forte
inopem fecerat si egerem.
- nam et a reipublicae muneribus abfui (main clause;
composite verbs frequently have a prepositional phrase with the
same preposition as their prefix, here ab ab-)
- et fama mea, ... (begin 2nd main clause connected by et
... et structure)
- tenui murmure forsan interdum et sibilis lacessita
clandestinis, (adjectival phrase modifying fama;
murmure and sibilis are ablatives of means)
- ... nullum hactenus ... (continue 2nd main clause)
- quod ulciscerer vel vitarem[,] (relative clause of
characteristic, specifically a result clause, prepared for by
hactenus; nullum vulnus is the antecedent)
- ...iudiciarium vulnus excepit; (conclude 2nd main
clause)
- et verbalem ferre opem alienis vulneribus non est nostrae
professionis. (3rd main clause; ferre with its
direct and indirect object is the subject of est; nostrae
professionis is predicate genitive)
adversante et reluctante natura: ablative
absolute with causal force; a good English translation would
probably add "my" to "nature." | eius rei:
genitive with egentem. | cuius: genitive
with inopem. | bene habet: 'it is well',
'it's alright'; habeo + adverb = esse + adjective,
technically a 'middle' voice; if you know Greek, this is similar to
ἔχω + adv. = 'to be' + adj. | egerem: subjunctive in
a present unreal protasis: this is a 'mixed' condition.
[16] P. declares that S. will have to enjoy a more
ordinary style, and that he has never desired to please everyone.
[16] Omissa illa igitur oratoria dicendi vi, qua nec egeo nec
abundo et quam, si exuberet, ubi exerceam non habeo, hoc mediocre
domesticum et familiare dicendi genus amice leges, ut reliqua, et
boni consules, his quibus in comuni sermone utimur, aptum
accomodatumque sententiis. Sed non omnes tales iudices habebo;
neque enim aut idem omnes sentiunt aut similiter amant omnes.
Quomodo autem omnibus placerem, cui placere paucis semper studium
fuit?
- Omissa illa igitur oratoria dicendi vi, (ablative
absolute; dicendi genitive gerund)
- qua nec egeo nec abundo (relative clause;
both verbs take ablative (although egeo took
genitive above); antecedent is vi)
- et quam, ... (2nd relative clause
begun: antecedent is vi)
- si exuberet, (present contrary-to-fact
protasis; habeo is the apodosis, which makes this
a mixed condition like the one in §15; the effect is the
same as a present contrary-to-fact apodosis)
- ubi exerceam (relative clause of characteristic,
specifically purpose here, dependent on habeo; the
"antecedent" is often omitted, and would have been
something like occasionem dependent on habeo;
quam is the acc. object of exerceam)
- ... non habeo, (apodosis to si exuberet)
- hoc mediocre domesticum et familiare dicendi genus amice
leges, (main clause)
- ut reliqua, (sc. leges) (adverbial
ut clause; modifies leges)
- et boni consules his (begin 2nd main clause; consulo
aliquid boni = 'be well satisfied with
something')
- quibus in comuni sermone utimur, (relative clause;
antecedent is his sententiis; utor takes
ablative; often comuni is spelled with two m's)
- ...aptum accomodatumque sententiis (conclude 2nd main
clause; aptus and accommodatus (sc. genus)
take dative his)
placerem: imperfect potential subjunctive indicates that the
opportunity is passed (cf. Woodcock §121); 'how could I have...'; placere
takes dative (omnibus, paucis). | omnes
sentiunt...amant omnes: the second omnes, while
optional, creates a chiastic and balanced structure.
[17] P. suggests that judgement is compromised by
love, hate, and envy: the effect of both love and envy is the
same, and hate does not apply here, says P.
[17] Triplex est profecto veri iudicii venenum: amor,
odium, invidia. Illud autem vide, ne nimium nos amando, vulgare
coegeris quae melius latuissent; ut enim tibi amor, sic aliis
forte aliud officiet. Inter amoris autem et invidiae caecitatem,
causa quidem plurimum, effectu nichil interest. Odium, quod medio
loco numeraveram, nec mereor certe nec metuo.
illud vide ne coegeris: illud "the following"
pleonastically referring to the ne clause; coegeris
is subjunctive in purpose clause ('consider what I have said, in
order that you may not have been compelled...'); an 'epistolary'
perfect, since it refers to time after S. has read the epistles
(thus also the pluperfect latuissent); coegeris
governs complementary infinitive vulgare, which has an
understood subject me. | nimium amando:
ablative gerund, causal. | latuissent:
subj. in relative clause of characteristic; the hypothetical context
verging on a contrary-to-fact also suggests the subjunctive. | tibi/aliis:
datives governed by officiet. | causa, effectu:
ablative of respect. | plurimum and nichil:
adverbial accusatives. | numeraveram:
epistolary pluperfect, viewed from the reader's perspective: he
'enumerated' while writing, he 'had enumerated' from the perspective
of the reader's time.
[18] Perhaps Socrates will keep the letters to himself,
enjoy them, appreciate them, without sharing or publicizing them.
This would suit P. well.
[18] Sed fieri potest ut nugas meas tibi habere, tibi legere
nilque in eis aliud quam nostros ac nostrorum casus meminisse
cogites; in quo rem michi pergratam feceris; sic enim et petitio
tua non neglecta videbitur et fama mea tuta erit.
nugas meas: could be a reference to Catullus 1:
Cui dono lepidum novum libellum
arida modo pumice expolitum?
Corneli, tibi: namque tu solebas
meas esse aliquid putare nugas.
Especially apt here because the lines begin Catullus' poetry
collection and are also an explicit dedication to a friend. The poem
is explicitly cited in a later Petrarchan letter, Seniles
xi.3: 'solet enim, ut Catulli Veronensis verbo utar, meas aliquid
putare nugas', and he is thought to have owned one of the
three surviving medieval manuscripts of Catullus. | tibi habere,
tibi legere, ... meminisse: complementary infinitives after
cogites; tibi habere 'keep to yourself.' |
nilque in eis aliud; sc. facere. | cogites:
subjunctive in result clause. | feceris: future
perfect. | petitio tua: i.e. his request to gather
and publish the epistles.
[19] P. suggests his letters lack consistency and are
hard to enjoy, even by a friend.
[19] Alioquin, nisi supervacuo nosmet ipsos favore decipimus,
quonam modo amicum licet, nisi sit idem alter ego, lecturum haec
sine fastidio arbitremur, diversa invicem et adversa, in quibus
non idem stilus, non una scribentis intentio, quippe cum pro
varietate rerum variae affectus animus illa dictaverit, raro
quidem laetus, maestus saepe?
Sentence analysis: N.B. word- and clause-order has been changed in
some places to make things clearer:
- Alioquin, (conjunction, 'moreover')
- nisi supervacuo nosmet ipsos favore decipimus, (protasis
in simple condition; nosmet = nos: -met has
no particular meaning)
- quonam modo licet arbitremur, (apodosis in simple
condition; licet is indicative, 'it is possible'; arbitremur
is a subjunctive dependent on licet; because such
subjunctives lack a subordinating conjunction, they are called
"semi-independent")
- amicum lecturum (sc. esse) haec sine
fastidio, diversa invicem et adversa, (indirect speech
dependent on arbitremur; haec is modified by diversa
invicem et adversa)
- nisi (sc. amicus ille) sit idem
alter ego, (protasis in indirect speech;
subjunctive because it is a subordinate clause in indirect
speech)
- in quibus non idem stilus, non una scribentis intentio
(sc. est), (relative clause; antecedent
is haec; non una = "not unified,"
"inconsistent")
- quippe cum pro varietate rerum variae affectus animus
illa dictaverit, raro quidem laetus, maestus
saepe?(quippe signals that this is a causal cum
clause, which requires subjunctive, but it is also
subjunctive because it is a subordinate clause in indirect
speech; raro quidem laetus, maestus saepe are
adjective phrases modifying animus)
alter ego: the expression is likely a nod to
Aristotle's theory of friendship (that a true friend is 'another
self' as found in Nicomachean Ethics IX).
[20] P. suggests that the great letter-writers of
antiquity, Epicurus, Cicero, and Seneca, wrote to a very select
group of correspondents, and in this they had the advantage over
P., a disingenuous suggestion ignoring how many letters were
surely lost.
[20] Epycurus, philosophus vulgo infamis sed maiorum iudicio
magnus, epystolas suas duobus aut tribus inscripsit: Ydomeneo,
Polieno et Metrodoro; totidem paene suas Cicero: Bruto, Athico et
Ciceronibus suis, fratri scilicet ac filio; Seneca perpaucas
praeterquam Lucilio suo scribit. Promptum opus et felicissimi
successus nosse collocutoris sui animum, unius assuevisse ingenio,
scire quid illum audire iuvet, quid te loqui deceat.
Epycurus...magnus: Epicurus and his philosophy
had and still have an undeserved reputation for hedonism. | iudicio:
abl. of respect/specification. | duobus aut
tribus: in spite of '2 or 3,' P. mentions 3: the modern
transliterations of their names are Idomeneus (c. 325 – c. 270 BCE),
Polyaenus (c. 340 – c. 285 BCE), and Metrodorus (331/0–278/7 BCE)),
all from Lampsacus and among Epicurus' (341-270BCE) most important
and closest direct disciples; clearly, transliteration rules have
changed; the three surviving letters of Epicurus quoted by Diogenes
Laertius are addressed to yet 3 other figures, Menoeceus, Herodotus,
and Pythocles. | totidem paene suas Cicero: = totidem
amicis paene suas epistolas inscripsit Cicero; those of
Cicero's letters which Petrarch had rediscovered at Verona in 1345:
the Epistulae ad Brutum (26 letters written over 4 months in
43 BCE to Brutus, the conspirator against Caesar), Epistulae ad
Atticum, (16 books written over 25 years to C.'s close friend
Atticus), and Epistolae ad Quintum Fratrem (3 books written
over 5-6 years to his brother Quintus). Petrarch did not know of
Cicero's Ad Familiares, in 16 books, written over 20+ years
to many different people: Coluccio Salutati rediscovered them at
Florence in 1389. | Seneca: the surviving 124
letters are addressed to Lucilius; a small collection of 14 letters
allegedly between Seneca and the apostle Paul are considered
forgeries; perpaucas (sc. litteras) indicates that
perhaps P. thought Seneca had some other correspondents. | perpaucas
(sc. litteras) praeterquam Lucilio suo scribit: praeterquam
"beside," "except" does not affect the case of what follows
it. | felicissimi successus: genitive of
quality/characteristic dependent on opus, which is in
apposition to the subject infinitive nosse. | nosse,
assuevisse, and scire: a list of 3 nominative
subjects; an understood est supplies the verb; and promptum
opus et felicissimi successus is a predicate nominative phrase
(consisting of opus + adjective promptum + genitive
of description felicissimi successus). | collocutoris
sui: sui, "one's," refers to the generic "one." |
ingenio: dative of advantage governed by assuevisse.
| te: subject of loqui. | iuvet,
deceat: subjunctives in indirect question.
[21] P. has wandered throughout his life, facing constant
change and variation of circumstances; he puts Odysseus to shame
in this regard.
[21] Michi autem sors longe alia; nempe cui usque ad hoc tempus
vita paene omnis in peregrinatione transacta est. Ulixeos errores
erroribus meis confer: profecto, si nominis et rerum claritas una
foret, nec diutius erravit ille nec latius.
Michi (and cui): datives of ownership; antecedent of
cui is michi. | sors: subject; supply
est. | omnis: nominative modifying vita.
| confer: imperative. | Ulixeos errores:
Ulixeos could be accusative adjective agreeing with errores,
but more likely -eos is the Greek genitive ending of
Odysseus' name (
Ὀδυσσέως in gen.). | si
nominis et rerum claritas una foret: nominis refers to
the reputation or report, whereas rerum refers to 'the
facts' or 'reality' (imagining that one can speak of the 'reality'
of a character such as Odysseus); foret, an alternate form
of esset, is subjunctive in present unreal protasis; una
'unified,' 'consistent.' | diutius: Odysseus
wandered for 10 years between the end of the Trojan war and his
return to Ithaca; understand quam ego after diutius/latius.
[22] P. was conceived and born in exile; all life may be
short, but death was always close to P. His mother almost died in
giving birth.
[22] Ille patrios fines iam senior excessit; cum nichil in ulla
aetate longum sit, omnia sunt in senectute brevissima. Ego, in
exilio genitus, in exilio natus sum, tanto matris labore tantoque
discrimine, ut non obstetricum modo sed medicorum iudicio diu
exanimis haberetur; ita periclitari cepi antequam nascerer et ad
ipsum vitae limen auspicio mortis accessi.
iam senior: Odysseus was roughly 30 years of age at the
beginning of the Trojan War. | sit: subjunctive in cum
concessive clause. | senectute: perhaps just part of
a truism, but a bit of an exaggeration if meant to be applied to
Odysseus. | tanto labore/discrimine: abl. of
attendant circumstances, setting up ut result clause. |
non modo ... sed ... : "not only... but ... ." |
iudicio: abl. of agent with haberetur. | haberetur:
subj. in result clause, secondary tense governed by natus sum;
subject is P.'s mother; exanimis is predicate nominative. |
periclitari cepi: an unusual meaning of capio
which can take the infinitive, meaning "be susceptible to." | nascerer:
subjunctive after antequam, Woodcock §228b; secondary tense
governed by cepi. | auspicio: an ablative of
manner or specification, "under a premonition of death."
[23] P.'s father fled to Aretium; after a short time they
wandered through Tuscany, with P. entrusted to a strong youth
carrying him in linen wrappings like a hobo carrying his sack on a
stick. Both almost drowned in crossing the Arno.
[23] Meminit haud ignobilis Italiae civitas, Aretium, quo pulsus
patria pater magna cum bonorum acie confugerat. Inde mense septimo
sublatus sum totaque Tuscia circumlatus praevalidi cuiusdam
adolescentis dextera; qui — quoniam iuvat laborum discriminumque
meorum tecum primitias recordari — linteo obvolutum, nec aliter
quam Metabus Camillam, nodoso de stipite pendentem, ne contactu
tenerum corpus offenderet, gestabat. Is, in transitu Arni
fluminis, lapsu equi effusus, dum honus sibi creditum servare
nititur, violento gurgite prope ipse periit.
Meminit ... civits, Aretium: Aretium = Arezzo,
personified as 'remembering.' | quo: 'whither.' |
patria: abl. of separation after pulsus. | magna
cum bonorum acie: abl. of accompaniment; bonorum
likely refers to fellow exiles. | mense septimo:
abl. of time at which. | Tuscia: the ancient area of the
Etruscans, Etruria, acquired the name Tuscia under the
Romans, and included Tuscany and more. | dextera
sc. manu: abl. of means. | qui... (sc. me)
... gestabat: the subject and verb are separated by 25
words; baby P. (understood me) is modified by obvolutum
and pendentem; tenerum corpus (sc. meum)
refers to P. as well. | Metabus Camillam:
Aeneid xi.535-566 relates that King Metabus of the Volsci,
father of Camilla, was expelled with his infant daughter. When they
came to the river Amasenus, Metabus tied Camilla to a spear, which
he threw across the river. He then swam across to retrieve her. |
contactu: abl. of means. | ne ... offenderet:
subjunctive in purpose clause, secondary sequence. | Arni:
the Arnus river, modern Arno. | lapsu:
ablative of cause. | honus: i.e. onus, acc.
agreeing with creditum. | violento gurgite:
abl. of cause/means.
[24] Pisa was the end of that wandering, but at 7 years
of age he went to Gaul and almost died in a shipwreck near
Marseilles.
[24] Finis Tusci erroris Pisae; unde rursus aetatis anno septimo
divulsus ac maritimo itinere transvectus in Gallias, hibernis
aquilonibus haud procul Massilia naufragium passus, parum abfui
quin ab ipso rursus novae vitae vestibulo revocarer.
Finis ... Pisae: (sc. erat). | tusci:
gen. adjective agreeing with erroris, 'Tuscan.' | Pisae:
plural, an ancient Etrurian town, modern Pisa. | anno
septimo: abl. of time at which. | maritimo itinere:
abl. of means. | Gallias: Gaul, in plural because there were
two, Transalpine and Cisalpine Gaul. | hibernis
aquilonibus: abl. of cause. | haud procul: litotic for
'near.' Massilia: ablative of separation, with procul;
Massilia = Marseilles, ancient port city in southern France. | novae
vitae vestibulo: he has progressed from the threshold (limen)
in §22 to the vestibule, 'entranceway' of life. | parum
abfui quin ... revocarer: literally, "I was too little
away from that I was not recalled" which effectively means "I was
almost recalled"; quin + subjunctive (revocarer)
introducing a result clause after a negated or virtually negated
verb (parum abfui) is normal; revocarer is
euphemistic for death.
[25] P. breaks off, saying it suffices to say that he has
lived in perilous times, as S. knows well.
[25] Sed quo rapior, oblitus propositi? Inde nimirum usque ad
hanc aetatem aut nulla prorsus aut rarissima subsistendi
respirandique facultas fuit; et quot inter errandum periculorum
timorumve species pertulerim, praeter me unum nemo te melius
novit. Quae idcirco memorare nunc libuit, ut memineris me inter
pericula natum, inter pericula senuisse; si modo iam senui, et non
graviora michi in senio reservantur.
quo: 'whither.' | rapior: although reminiscent of the
literally meant pulsus, divulsus, and revocarer
of previous sections, this word is figuratively meant and
applies to the writing of the letter, its narrative path. | propositi:
verbs of memory/forgetting often take genitive. usque ad:
usque is an adverb that usually goes right before and
modifies a preposition and means "all the way" or something similar.
| inter errandum: inter governs accusative
gerund errandum (A&G 506), 'while wandering.' |
species: quot modifies species, which is
the direct object of pertulerim and governs
genitives periculorum timorumve. | pertulerim:
subjunctive in indirect question introduced by quot; primary
sequence dependent on novi, a perfect with present meaning.
| te: abl. of comparison after melius. |
quae: object of memorare. | libuit:
epistolary tense. | idcirco ... ut memineris:
idcirco 'for this reason/purpose,' sets up the purpose
clause ut memineris; memini is a perfect
with present meaning, like novi. | natum:
sc. esse. | si modo iam ... et non: si modo
"if only" frequently takes indicative (in spite of being similar to
a proviso clause, which usually takes subjunctive). The
exact path of the logic of this sentence is not clear, but its
meaning is tolerably clear: P. is emphasizing that he has lived
among perils, but still greater perils may await.
[26] Everyone has difficulties, but some have it worse.
[26] Haec autem, etsi comunia sint omnibus intrantibus in hanc
vitam — neque enim “militia” solum, sed pugna “est vita hominis
super terram” — sunt tamen alia alii et longe diversum pugnae
genus; et quamvis quenque sua praegravent, tamen revera inter eas
quibus premimur sarcinas, multum refert.
comunia: governs datives omnibus intrantibus. | sint:
etsi 'although' + subjunctive for concessive sense (that it
is concessive is confirmed by sunt tamen...); the
subjunctive also implies that this is not the speaker's claim but
someone else's (or a general idea), though Petrarch does agree with
it. | militia...terram: a quotation from Job
7.1; in the context of Job, militia
is figurative for 'hard service,' but P. reminds us that militia
is 'military' with pugna: P's thought is that all must
serve, but not all will see active combat, and not all active combat
is equal. | alia alii: alia
accusative plural, alii dative singular: 'different people
have different troubles'. | et...genus: understand
est. | quenque: = quemque. |
quamvis quenque sua (sc. pericula) praegravent:
subjunctive in concessive clause. | quibus: abl. of
agent referring to sarcinas. | multum: adverb.
[27] Because of his itinerant life, P. has met many (notos),
but made few true friends. Because he wrote differently to each,
he is worried that might make him a hypocrite.
[27] In his ergo vitae tempestatibus, ut ad rem redeam, nullo
portu anchoram longum in tempus iaciens, quot veros amicos nescio,
quorum et iudicium anceps et penuria ingens est, notos autem
innumerabiles quaesivi. Multis itaque multumque animo et
conditione distantibus scribere contigit; tam varie ut ea nunc
relegens, interdum pugnantia locutus ipse michi videar. Quod
propemodum coactum me fecisse fatebitur quisquis in se simile
aliquid expertus est.
ad rem: to the subject at hand, to the main point. | redeam:
subj. in purpose clause. | longum in tempus:
while in tempus can mean 'for a short time,' in Classical
Latin, longum in tempus does not occur: it may be a later
idiom. The meaning is obvious. | iaciens: nominative
present participle agreeing with subject of quaesivi,
governing direct object anchoram. | nullo portu:
locatival ablative. | veros amicos/notos innumerabiles:
parallel accusatives governed by quaesivi; nescio
governs only quot. | quorum: objective gen.
governed by iudicium and penuria. | iudicium
anceps: meaning it is difficult to tell whether they are veros,
and they must share one's own judgement for it to hold true. | penuria
ingens: true friends are rare. | multum animo et
conditione distantibus: animo and conditione are
ablatives of respect explicating distantibus, which agrees
with multis; both multis and distantibus
are datives governed by scribere, which is complementary
infinitive after impersonal contigit 'it fell to my lot'; multum
is adverbial modifying distantibus. | pugnantia:
acc. plural governing dative mihi and governed by locutus.
| videar: subj. in result clause set up by tam
varie. | quod: object of fecisse;
refers to writing conflicting things from previous sentence. | quisquis:
"whoever," subject of expertus est and also fatebitur.
[28] Considering the audience is paramount for a writer.
One must write or speak to different people in different ways.
[28] Prima quidem scribentis cura est, cui scribat attendere; una
enim et quid et qualiter ceterasque circumstantias intelliget.
Aliter virum fortem, aliter ignavum decet alloqui; aliter iuvenem
inexpertum, aliter vitae muneribus functum senem; aliter
prosperitate tumidum, aliter adversitate contractum; aliter
denique studiosum literisque et ingenio clarum, aliter vero non
intellecturum siquid altius loquaris.
scribat: subjunctive in indirect question, or rel. clause of
characteristic (the meaning is roughly the same); subject of this
verb and intelliget is the writer, the scribens. |
attendere: infinitive subject of est, appositive
to cura. | una: adverb, = 'together,'
'all at once', 'at the same time'. | decet alloqui:
decet is the main verb and alloqui is its infinitive
subject, which is modified by every aliter; each acc. after
an aliter is a direct object of alloqui; note that
the aliter phrases grow in length, a crescendo. | functum
muneribus: fungor takes ablative. | prosperitate/adversitate/literis/ingenio:
could be abl. of respect or cause. | denique: indicates that
this will be the last example. | altius: an '
intensive' comparative: translate with 'rather' or 'quite.' | loquaris:
2nd-person generalizing subjunctive, potential; (could also be
viewed as protasis verb of future more or less vivid conditional;
the apodosis verb being in the future, intellecturum; with a
conditional in indirect speech, we are not able to tell whether an
idea of potentiality was in the author's mind; whether it was
thought of as someone who will not (future indicative) understand or
who would not (present subjunctive) understand if, etc.).
[29] Human minds and spirits are as different as human
faces, and each is different at different times: the writer must
adapt to the recipient and the occasion.
[29] Infinitae sunt varietates hominum, nec maior mentium
similitudo quam frontium; et sicut non diversorum modo, sed unius
stomacum non idem cibus omni tempore delectat, sic idem animus non
uno semper nutriendus stilo est; ut geminus sit labor: cogitare
quisnam ille sit cui scribere propositum est, qualiterve tunc
affectus, cum ea quae scribere instituis lecturus est.
mentium/frontium: minds v. faces: all are unique. | diversorum...unius:
several different people v. one person. | uno stilo:
abl. of means, agent. | sit (1): subjunctive in
result clause. | cogitare: infinitive in apposition
to labor; cogitare governs quisnam and
qualiter indirect questions. | sit (2):
subjunctive in indirect question. | propositum est:
impersonal. | affectus: presumably the participle
agreeing with ille with an understood erit, not the
noun; either way understand sit. | tunc ... cum:
correlated "at that time ..., when ...." | lecturus est:
alternative to the simple perfect.
[30] P worries that his efforts to adapt to addressees
and occasions could give the appearance of hypocrisy or
dissemblance, and so asks Socrates to help him avoid that by
controlling who has access to the letters.
[30] Quibus ego difficultatibus multum a me ipso differre
compulsus sum; quod ne michi ab iniquis iudicibus vitio
verteretur, partim beneficio ignis obtinui, partim tu michi
praestiteris, si clanculum suppressoque nomine ista possederis.
Quae si inter paucos superstites amicos occultare non potes,
quoniam linceos oculos habet amicitia nilque amicorum visui
impervium est, admone ut siquid horum apud eos substiterit,
quamprimum abiciant, nequa in eis rerum aut verborum mutatione
turbentur.
quibus difficultatibus: abl. of cause. | ego:
emphatic. | quod: object of obtinui and praestiteris,
refers to the thought that he has been at odds with himself, in
other words somehow been dishonest, dissembling, deceptive. |
michi vitio: double dative construction. |
verteretur: subj. in purpose clause, secondary sequence.
| suppressoque nomine: abl. absolute. | praestiteris,
possederis: future perfect. | paucos superstites:
only a few remain after the plague. | linceos: i.e.
lynceos from Lynceus, an Argonaut famed for his sharp sight.
| visui: dative with impervium. | siquid
horum apud eos substiterit: verb is future perfect
(future-more-vivid protasis) with quid as subject; 'if any
of these writings should come to their notice' (Bernardo's
translation of this section takes this phrase to refer to the
original letters which have now been edited by P.; if any of them
are still in the possession of the original addressee, they ought to
be destroyed, so that no offense is taken by the changed versions
now being prepared. To get this from the Latin seems difficult,
unless substiterit indicates a 'replacement' or 'substitute'
version of the letters in question). | abiciant:
subj. indirect command. | nequa ... mutatione: abl.
of cause, means; qua = aliqua modifying mutatione,
which refers to inconsistencies in eis, the letters. | turbentur:
subj. in purpose clause; the worry is lest S.'s friends be upset by
the fluctuations in P.'s manner of expression or reports of deeds
contained in his writings (according to Bernardo, as compared with
the original versions). It is likely that P. has in his mind his own
reaction upon reading Cicero's letters. He was famously disappointed
and wrote a letter to Cicero telling him so; but perhaps now that P.
has examined his own inconsistencies in dealing with various people
he is more lenient toward C.? (This suggestion loses validity if,
again, the reference is merely to different versions of the same
letter, per Bernardo).
[31] P. didn't compose the letters with a mind to
publishing a collection or for art's sake. Now, gathered into a
collection, repetition becomes an artistic weakness which P. has
had to revise away.
[31] Ita enim accidit ut, qui haec in unam congeriem
redigi nunquam aut tibi ut peteres aut michi ut assentirer
venturum in animum suspicabar, laborem fugiens, passim in una
dictum epystola in altera repeterem meisque, ut ait Terrentius,
pro meis uterer. Novissime, cum multis annis edita et ad diversas
mundi plagas ire iussa unum in tempus locumque convenissent,
facile deformitas uniti corporis apparuit, quae per membra
tegebatur, et verbum quod semel in una epystola positum
delectabat, in toto opere saepius repetitum fastidio esse coepit:
uni itaque relinquendum, de reliquis eradendum fuit.
- Ita enim accidit
- ut (sc. ego), ...
(begin result clause)
- qui haec in unam congeriem redigi (relative
clause; antecedent is unexpressed ego)
- nunquam aut tibi ... (second limb of
relative clause, in asyndeton; tibi depends on venturum
in animum)
- ut peteres (nominal ut clause,
subject of venturum in animum (sc.
esse), which is indirect statement after
suspicabar)
- ... aut michi ... (continuation of 2nd limb
of relative clause; michi depends on venturum in
animum)
- ut assentirer (2nd nominal ut
clause, also subject of venturum in animum (sc.
esse))
- ... venturum in animum suspicabar, (conclusion
of second limb of relative clause; venturum in
animum (sc. esse) is indirect statement after
suspicabar)
- ... laborem fugiens, passim in una dictum epystola in
altera repeterem (conclude result clause; dictum,
modified by in una epystola is direct object of repeterem;
in altera is adverbial modifying repeterem)
- meisque, ... (begin another result clause; meis
is ablative with uterer)
- ut ait Terrentius, (parenthetical clause)
- ... pro meis uterer. (conclude second result
clause)
Terrentius: Terence, the early comic dramatist; meisque
abl. with uterer, meaning that he didn't expend effort (fugiens
laborem) to vary his language. Perhaps a reference to Plautus
Rudens 971-75: Ecquem esse dices in mari piscem meum? /
quos cum capio, siquidem cepi, mei sunt; habeo pro meis, / nec
manu adseruntur neque illinc partem quisquam postulat. / in foro
palam omnes vendo pro meis venalibus. / mare quidem commune
certost omnibus. The sea of language is theoretically common
to the men who speak it, but expressions one fishes out become one's
own. Common patterns tend to dominate unless care is taken to avoid
them. | Novissime: 'very recently.' | convenissent:
circumstantial cum clause. | multis annis:
abl. of time during which. | ad diversas mundi plagas
ire iussa: i.e. letters which were sent all over the world to
their various recipients; ire is complementary after iussa.
| unum in tempus: cf. longum in tempus in §27. |
per membra: i.e. in isolation. | fastidio:
dative of purpose/result (predicative dative). | uni ... relinquendum/eradendum:
agree with verbum/quod/positum/repetitum; verbum
seems to mean 'expression' rather than single word; uni
dative.
[32] P. also edited out personal or trivial matters that
would not matter to posterity. Cicero was teased for such
mundaneness in his letters by Seneca, but P. nevertheless takes
Cicero as his epistolary model more so than Seneca.
[32] Multa quoque de familiaribus curis, tunc forte dum
scriberentur cognitu non indigna, nunc quamvis cupido lectori
gravia, detraxi, memor in hoc irrisum a Seneca Ciceronem; quanquam
in his epystolis magna ex parte Ciceronis potius quam Senecae
morem sequar. Seneca enim, quicquid moralitatis in omnibus fere
libris suis erat, in epystolis congessit; Cicero autem
philosophica in libris agit, familiaria et res novas ac varios
illius saeculi rumores in epystolis includit. De quibus quid
Seneca sentiat, ipse viderit; michi, fateor, peramoena lectio est;
relaxat enim ab intentione illa rerum difficilium, quae perpetua
quidem frangit animum, intermissa delectat.
multa: dir. obj. of detraxi. | scriberentur:
subjunctive after dum; cf. Woodcock §221 Note iii: 'Dum
in this sense means practically the same as cum with the
imperfect subjunctive in narrative...the construction of the two is
apt to be confused'; in earlier Latin such an expression called for
the indicative. | cognitu: supine with non
indigna (supine is common with (in)dignus, -a, -um).
| quamvis cupido lectori gravia: quamvis
'exceedingly,' 'however much you will,' modifies cupido,
which modifies lectori, which is dative of reference
attached to gravia, which modifies multa (as does indigna).
| memor in hoc irrisum a Seneca
Ciceronem: irrisum (sc. esse) Ciceronem
is ind. speech dependent on memor; in hoc 'for
this,' uses in because of in-risum, and refers to
the sort of details P. removed from the letters, perhaps a reference
to Seneca's 21st letter, where we find Nomen Attici perire
Ciceronis epistulae non sinunt. Nihil illi profuisset gener
Agrippa et Tiberius progener et Drusus Caesar pronepos;
inter tam magna nomina taceretur nisi <sibi> Cicero
illum adplicuisset. (Cicero's letters do not allow the name
of Atticus to perish. His son-in-law Agrippa and grandson-in-law
Tiberius and great grandson Drusus Caesar would be of use to him: he
would have been forgotten among so many great names unless Cicero
had attached himself to him.) or more so to the 118th letter, where
we find nec faciam quod Cicero, vir disertissimus, facere Atticum
iubet, ut etiam 'si rem nullam habebit, quod in buccam venerit
scribat'. Numquam potest deesse quod scribam, ut omnia illa
quae Ciceronis implent epistulas transeam: quis candidatus
laboret; quis alienis, quis suis viribus pugnet; quis consulatum
fiducia Caesaris, quis Pompei, quis arcae petat; quam durus
sit fenerator Caecilius, a quo minoris centesimis propinqui
nummum movere non possint. Sua satius est mala quam aliena
tractare... ("I will not do what the most learned
Cicero bids Atticus to do, namely 'write' even 'if he has nothing
which comes to his tongue.' I cannot run out of things to write,
even if I pass over all those thing which fill the letters of
Cicero: which candidate struggles; who quarrels with others, who
with his own people; who seeks the consulship relying on Caesar, who
on Pompey, who on his own money; how harsh Caecilius is as a lender,
whose friends can't get a dollar at less than a per cent. It
is quite enough to deal with one's own ills rather than other
people's.") | sequar: subjunctive after quamquam.
| sentiat: subjunctive in indirect question. | ipse
viderit: 'let him take care of that himself,' a jussive
subjunctive. | peramoena lectio est: because he goes
on to say that it is a break from rerum difficilium, this
may refer to reading Cicero's letters, or possibly Seneca's.
NOTA BENE: [32a], [32b], etc. are from
older editions of this letter (e.g. by Giuseppe Fracassetti), which
have a passage at this point which the current text source omits, as
does Bernardo's fairly recent English translation.
[32a] [Nam Sidonii temeritatem admirari vix sufficio: nisi forte
temerarius ipse sim, qui temerarium illum dicam, dum sales eius
seu tarditatis meae, seu illius stili obice, seu fortassis (nam
unumquodque possibile est) scripturae vitio non satis intelligo.
Unum utique non me fugit, irrisum et a Sidonio Ciceronem.
obice: ablative of cause, which takes genitives of
material tarditatis meae and illius stili. |
vitio: another abl. of cause, parallel to obice, also
taking a genitive (scripturae). | irrisum (sc. esse)
et a Sidonio Ciceronem: this acc. + inf. construction acts
like a noun and is in apposition to unum, which is the
subject of fugit. This must refer to a passage in the Epistolae
of Sidonius Apollinaris (430-489 CE) in the very first, introductory
letter of his letter collection: nam de Marco Tullio silere me
in stylo epistolari melius puto, quem nec Julius Titianus totum
sub nominibus illustrium feminarum digna similitudine expressit.
Propter quod illum ceteri quique Frontonianorum, utpote
consectaneum aemulati, cum veternorum dicendi genus imitarentur,
oratorum simiam nuncupaverunt. ("For I think it better to
remain silent about Cicero on epistolary style, which Julius
Titianus did not entirely manage to reproduce with adequate
similarity in his Letters of Illustrious Women, and on
account of which the rest of Fronto's followers, as is natural for
rivals in imitation (since they were imitating the speaking style of
the ancients), called him the 'ape of orators.'") Petrarch clearly
takes this negatively as against Cicero, but it is not: Sidonius is
rather modest and is pointing out the foibles of Fronto's followers
and Julius Titianus, not Cicero's.
[32b] P. is incensed that Sidonius had the temerity to
assault and mock Cicero's style and consider himself an orator
comparable to Cicero. P. himself finds fault with Cicero in this
very letter, but not for style or as an orator.
[32b] O libertas, ne, si dicam 'audacia,'
quos temeritatis nomen offendit exasperem: inventum esse hominem
latinum, qui non dico aliquid (ut et Senecam, et iam hinc me ipsum
excusem: vix est enim humanum omni reprehensione caruisse), sed
eloquentiam, aut stilum, aut omnino dicendi genus Ciceronis
irrideat. Atque hoc Sidonius ausus est! Alvernus orator non Latio
se fingere fratrem, ut ait ille (quod ipsum satis erat audaciae),
sed aemulum, et (quod est gravius) irrisorem, atque illi
detrahere, cui omnes deferunt praeter paucos illius coaetaneos ac
concives: quos presentium comes haud dubie torsit, et in voces
compulit invidia; quam nec Sidonio causam locus, nec tempus
indulserat. Quo magis magisque animum viri miror, ut contra
indubitatum eloquentiae principem eloquentiae studiosus
insurgeret, alio saeculo, atque alio natus orbe.
ne ... exasperem: negative purpose clause to explain
his choice of the word libertas instead of audacia:
the omitted antecedent of quos is the direct object of exasperem.
| si dicam: protasis, likely future less vivid, but it could
be subjunctive simply because subordinate to a subjunctive: the
apodosis is the purpose clause exasperem. | qui
... irrideat: subject + subjunctive in a relative clause
of purpose. | non dico aliquid, sed eloquentiam, aut
stilum, aut omnino dicendi genus Ciceronis: all of this
is an extended direct object of irrideat. non dico
aliquid, sed ... = "I don't mean just anything, but
...." | ut ... excusem: parenthetical purpose clause. |
caruisse: subject infinitive of est humanum. Careo
takes ablative. | Alvernus orator non Latio se
fingere fratrem: a nod to Lucan's Bellum Civile
1.427 Arvernique, ausi Latio se fingere fratres / sanguine ab
Iliaco populi. | Alvernus orator (sc.
ausus est): Sidonius was bishop of Auvergne ('Alvernus' is
from the name of the Arverni tribe, which became
'Auvergne'). | quod ipsum: refers to the idea that
someone like Sidonius could fancy himself a brother to Cicero. |
satis audaciae: satis often takes a genitive. |
illi detrahere: illi = Ciceroni: detrahere
takes dative. | illius coaetaneos: coevals of
Cicero, probably (e.g. Brutus, who was an 'Atticist' as
opposed to the 'Asiatic' Cicero), but perhaps coevals of Sidonius. |
presentium comes: 'retinue of those present,' but present
where/when? | in voces: i.e. 'into speaking'
(cf. in vocem rumpo). | quam nec
Sidonio causam locus, nec tempus indulserat: i.e.
Sidonius' time and place gave him no reason to challenge Cicero.
| animum: animus means "haughtiness,
arrogance" here. | ut ... insurgeret: result clause
dependent on animum. | natus: a circumstantial
participle modifying the subject of insurgeret. Probably
with concessive meaning, "although born."
[32c] P. Can think of no excuse for Sidonius,
and even if P. is mistaken about Sidonius, he prefers to stay
mistaken, because Cicero is the prince of orators.
[32c] Et sane cuncta versanti nihil occurrit, quo vel
docti hominis ignorantiam accusare possim, vel iniuriam excusare,
nihilque quod suspicer perversitatem fuisse iudicii, non naturae.
Falli tamen in hoc possum, ut in multis: in eo certe non fallor,
vel si fallor, cum multis longeque clarissimis falli iuvat, quod
solutae facundiae principatus, contradictoribus late victis, unius
Ciceronis est proprius: quo luce clarior fit vel morum vel
intellectus obliquitas contrarium asserentis.
versanti (sc. mihi): dat. participle (with cuncta
as direct object) dependent on occurit. | docti hominis
ignorantiam: namely, the ignorance of Sidonius. | possim:
subjunctive in relative clause of characteristic, a purpose clause.
| iniuriam: namely, Sidonius' insult to Cicero. |
quod suspicer perversitatem iudicii: relative clause of
characteristic with quod as subject of fuisse (perversitatem
is predicate accusative with fuisse). | iudicii ...
naturae (sc. Sidonii): genitives dependent on perversitate.
| in eo certe non fallor: eo
refers forward to the quod clause. | quod ... est:
quod "the fact that" + indicative, as usual. |
principatus: modified by proprius and the
predicate genitive Ciceronis unius. |
contradictoribus late victis: ablative absolute. | quo luce
clarior fit: quo is ablative of instrument and refers
to the whole thought of the previous clause rather than one specific
thing in it; luce is abl. of comparison with clarior.
| obliquitas: subject of fit, obliquitas
has a subjective genitive (asserentis, which takes contrarium
as direct object) and an objective genitive (vel morum vel
intellectus).
[32d] Ille tamen adducit nescio quem Julium Titianum, et
nescio quos Frontonianos suae irrisionis auctores: quibus ego
simulque omnibus idem sentientibus una voce respondeo hoc solum:
sicut equidem verum est illud Senecae, quoniam quidquid habet
Romana facundia, quod insolenti Graeciae aut opponat, aut
praeferat, circa Ciceronem effloruit: verumque illud
Quintiliani ubi inter multa et gloriosa praeconia viri huius, dono
quodam providentiae genitum, dicit, in
quo totas virtutes suas
eloquentia experiretur: et post multa quibus hoc probat: Quare,
inquit, non immerito ab omnibus aetatis suae regnare in
iudiciis dictus est: apud posteros vero id
consequutus, ut 'Cicero' iam non hominis nomen, sed eloquentiae
habeatur. Hunc igitur spectemus:
hoc propositum nobis exemplum sit. Ille se profecisse
sciat cui Cicero valde placebit: sicut
haec, inquam, vera sunt, sic illud quoque verissimum, quibus
displiceat Ciceronis oratio, vel non nosse veram perfectamque
facundiam, vel odisse. Hanc ego calumniam indiscussam transire
non potui, quamquam valde festinem. Ad rem redeo.]
Ille: Sidonius. | nescio quem Julium
Titianum: nescio + qu- = "some-," here "some
(one named) Julius Titianus," "a certain Julius Titianus": he wrote
fables and taught oratory to Maximinus II. | Frontonianos:
those who share Fronto's tastes in oratory (Fronto is Marcus
Cornelius Fronto (100-160's CE)). Here, -ianus, -a, -um
added to Fronto makes the nonce word 'Frontonians.' |
suae: Sidonius'. | illud Senecae: a
good illustrative example of where illud can mean "the
following." | quidquid habet Romana facundia,
quod insolenti Graeciae aut opponat, aut praeferat, circa
Ciceronem effloruit: a quote from Seneca
Controversiae 1.1.6: quidquid is object of habet
and subject of effloruit and antecedent of quod,
which introduces a relative clause of purpose (hence subjunctives opponat
and praeferat): compare English "Whatever he has
in mind to say is fine." oppono and
praefero take dative. | dono quodam providentaie
genitum in quo totas virtutes suas
eloquentia experiretur: a quote from Quintilian Institutio
Oratoria X.I.109.6; genitum (sc. esse)
modifies an understood Ciceronem, and Cicero is the
antecedent of quo; experiretur is subjunctive in a
relative clause of characteristic, a purpose clause. | post multa:
between the first quotation and the next quotation, Quintilian says
multa. | quibus hoc probat (sc. Quintilianus):
quibus is ablative of instrument; hoc is direct
object. | Quare non immerito ... valde placebit:
a quote from Quintilian Institutio Oratoria X.I.112. | id
consequutus, ut ...: id looks forward to
ut and needn't be translated. Technically, I suppose the ut
clause is in apposition to id. | nomen:
"reputation": compare English "win a name for oneself."
Understand nomen with eloquentiae too. | spectemus
and sit and sciat:
jussive subjunctives. | hoc propositum: "the
following idea" referring to the idea in the next sentence. |
haec ... illud: haec refers backwards to the contents
of what has just been quoted, while illud refers forward to
the thought of the end of the sentence. | displiceat:
subjunctive in a relative clause of characteristic. | vel
non nosse veram perfectamque facundiam, vel odisse: accusative
(sc. se) + infinitives that depend on verissimum.
The antecedent of quibus is omitted, but it refers to the
same people as the understood se. The superlative is
figurative, of course: there are no degrees of truth. | festinem:
subjunctive in a concessive clause, although quamquam
regularly took the indicative in Cicero's Latin. | ad rem:
namely, the matter of this letter, which P. was talking about before
the digression about Cicero's eloquence.
[33] P. has written in a familiar style whose chief
goal has been either to tell his addressee how he is doing or to
inform his addressee of something they might not know: that
style is based on a programmatic clause in Cicero's first
letter to his brother Quintus (1.1.37.12).
[33] Multa igitur hic familiariter ad amicos, inter quos et
ad te ipsum, scripta comperies, nunc de publicis privatisque
negotiis, nunc de doloribus nostris, quae nimis crebra materia
est, aut aliis de rebus quas casus obvias fecit. Nichil quasi
aliud egi nisi ut animi mei status, vel siquid aliud nossem, notum
fieret amicis; probabatur enim michi quod prima ad fratrem
epystola Cicero idem ait, esse «epystolae proprium, ut is ad quem
scribitur de his rebus quas ignorat certior fiat».
The first sentence works well if we understand multa scripta
comperies multiple times (it only occurs in the first clause):
- Multa igitur hic familiariter ad amicos scripta
comperies
- inter quos et ad te ipsum multa scripta comperies
- nunc de publicis privatisque negotiis multa
scripta comperies (note the asyndeton; nunc
fills the role of a conjunction)
- nunc de doloribus nostris multa
scripta comperies (note the asyndeton; nunc
fills the role of a conjunction)
- quae nimis crebra materia est,
- aut aliis de rebus multa scripta
comperies (aut confirms that nunc
in previous clauses functions as a conjunction)
Alternatively, the nunc clauses and the aut clause
can be understood as in apposition to scripta:
understanding scripta comperies with them is simply an
expansion of this alternative.
multa: modifies scripta and is the direct object of
comperies, a typical sentence word order for P (namely, verb
is at the end, the initial word and the word just before the verb go
together and bracket predicate bits). | igitur: this comes
abruptly after the digression, which may be a left over sign that
the digression was worked in later, if it was. | quas
casus obvias fecit: casus is subject, quas is
direct object, and obvias is a second accusative, as in
'this makes me happy.' Note that this too follows the order
identified just now: initial word, predicate material, partner of
initial word, verb. | nisi ut: 'except to' + status
notum fieret: subjunctive in purpose clause. Note that
status is the subject of fieret, and notum
is a predicate nominative, but it is neuter, "a known thing," rather
than agreeing in gender with status. | nossem:
past general protasis made subjunctive by influence of subordinate
(result) clause. | prima epystola: ablative of
place. | Cicero idem: idem fairly
frequently accompanies proper names, often with an added iste
or ille or the like. | quod ... esse epystolae
proprium: quod is object of ait, and is then
later expanded by an appositive accusative + infinitive. |
scribitur: epystola is subject. | ut
certior fiat: nominal ut clause in apposition to proprium.
[34] P. explains the title of his letter collection: epystola
had been used in titles of such things too much before (by himself
too), so Petrarch named it Familiarium Rerum Liber.
[34] Atque ea michi tituli fuit occasio; de quo aliquando
cogitanti, quamvis epystolarum nomen consentaneum rebus esset,
quia tamen et multi veterum eo usi erant et ipse ego varium carmen
ad amicos, de quo paulo supra mentio incidit, eodem praenotabam,
bis eo uti piguit, novumque ideo placuit nomen, ut Familiarium
Rerum Liber diceretur.
occasio: a good instance of what is called a "false friend":
namely, inspite of being its etymon, occasio does not mean
'occasion,' but rather 'favorable moment,' 'opportunity.' | cogitanti:
dative governed by piguit and placuit, more than 30
words on in the sentence. | epystolarum: genitive of
definition (aka 'appositional') governed by nomen. | rebus:
dative with consentaneum. | esset: quamvis
'although' introduces subjunctive, which has potential force here as
well: 'although it would be...'. | de quo paulo supra
mentio incidit: Petrarch refers to the poetry sent to Barbatus
mentioned in §11 above; paulo abl. of degree modifying supra.
| usi erant: pluperfect governing ablative eo.
| diceretur: subjunctive in result clause.
[35] P. further describes the collection. A bit of the
refined, more of the familiar, though this was adorned with the
occasional moral or general observation, in Ciceronian fashion.
[35] In quo pauca scilicet admodum exquisite, multa familiariter
deque rebus familiaribus scripta erant; etsi interdum, exigente
materia, simplex et inelaborata narratio quibusdam interiectis
moralibus condiatur; quod et ab ipso Cicerone servatum est.
exigente materia: abl. absolute. | quibusdam
interiectis moralibus: abl. instrumental, adverbial to condiatur.
| condiatur: subj. after etsi, which, like
the other concessive conjunctions, took subjunctive in later Latin.
[36] P. has said all this out of fear of critics who
judge others but are safe from criticism by writing nothing
themselves; they are like lubberly folk on shore opining about the
skill of a ship captain.
[36] Et haec tam multa quidem de tam parva re loqui, censorum
praemordacium iubet metus; qui, nichil scribentes quod iudicari
queat, de aliorum iudicant ingeniis. Impudentissima temeritas,
quae solo silentio tuta est: complosis in litore manibus sedenti,
facile est ferre quam velit de gubernatoris arte sententiam.
loqui: complementary infinitive (to iubet) with an
understood me as subject and haec tam multa as
direct object. | tam ... tam: adverbs modifying multa
and parva. | censorum praemordacium:
objective genitive dependent on metus. | qui:
subject of iudicant; antecedent is censorum. |
de aliorum ... ingeniis: Petrarch often puts things between
the start of a phrase (de) and its end (ingeniis),
such as iudicant here. | quod: relative
pronoun; antecedent is nichil. | queat:
subjunctive in relative clause of characteristic. | solo
silentio: abl. of cause. | complosis...sententiam:
cf. the English phrases 'armchair general' or 'backseat driver'. |
complosis manibus: abl. of attendant circumstances; hands
were clapped to express strong emotion (in later Latin, says L&S,
such as Petronius or Seneca); perhaps the image is of one vehemently
expressing an opinion. | sedenti: dative dependent
on facile est: the subject of est is ferre.
| quam ... sententiam: sententiam is the antecedent
of quam; note once again that the start of a phrase (quam)
and its end (sententiam) surround a verb and another
phrase de arte. | velit: subjunctive
in indirect question: understand another ferre ('report')
with it.
[37] Petrarch asks Socrates to keep these writings safe
like a treasure, although revision is ongoing.
[37] Adversus hanc proterviam latebris saltem tuis horridula haec
atque improvide nobis elapsa defendito. Illam vero non Phidiae
Minervam, ut ait Cicero, sed qualemcunque animi mei effigiem atque
ingenii simulacrum multo michi studio dedolatum, si unquam
supremam illi manum imposuero, cum ad te venerit, secure qualibet
in arce constituito.
latebris tuis: instrumental abl.; a latebra is a
hiding place, here likely a place of refuge. | horridula
haec atque improvide nobis delapsa: these neuter things,
described deprecatingly, are P.'s letters and constitute a large
accusative direct object of defendito; improvide is
an adverb modifying elapsa, which takes an ablative of
separation nobis. | defendito,
constitutito: so-called 'future' imperatives; Woodcock §126
Note i says, 'the future imperative expresses an order that is not
to be obeyed immediately,' but often there is little detectable
difference in meaning from a regular imperative. | Illam
non Phidiae Minervam ...: Illam, Minervam, qualemcumque
effigiem, simulacrum dedolatum, and illi
all refer to his letter collection, which is direct object of constituito;
Phidias' statue of Athena was a famous sculpture of the Periclean
era (mid-5th century BC) of Athens: by saying it is not
that, isn't he perhaps hinting or admitting that they are important
(to him)? | ut ait Cicero: refers to 1) De
Oratore 2.73, In his operibus si quis illam artem
comprehenderit, ut tamquam Phidias Minervae signum efficere
possit, non sane, quem ad modum, <ut> in clipeo idem
artifex, minora illa opera facere discat, laborabit. ('In
these works if anyone masters the skill so that like Phidias he can
make a likeness of Minerva, like that artist, he will not struggle
to learn to make the smaller works on the shield.') 2) Paradoxa
Stoicorum, Praefatio §5, Hoc tamen opus in acceptum ut
referas, nihil postulo; non enim est tale, ut in arce poni
possit quasi illa Minerva Phidiae, sed tamen ut ex eadem
officina exisse appareat. ('I do not expect that you
consider this work a debt, for it is not so great that it could be
placed in a citadel like Phidias' Minerva, but that it could seem to
have come from the same workshop.') | multo
studio: abl. of means. | supremam manum:
literally "the last hand," that is 'the finishing touch'. | venerit:
future perfect. | qualibet in arce: the Minerva
statue was set up on the citadel of the Acropolis.
[38] Petrarch asks S. to conceal the decline in the
strength and force of his style from the early letters to the
later ones.
[38] Haec hactenus. Illud libentius, si liceret, silentio
tegerem; sed ingens morbus non facile occultatur; erumpit enim et
indicio suo proditur. Pudet vitae in mollitiem dilapsae: ecce
enim, quod epystolarum ordo ipse testabitur, primo michi tempore
sermo fortis ac sobrius, bene valentis index animi, fuerat, adeo
ut non me solum sed saepe alios consolarer; sequentia in dies
fragiliora atque humiliora sunt, neque sat virilibus referta
querimoniis. Illa praecipue ut occultare studeas, precor.
haec hactenus: literally 'these things up to this point,'
idiomatic Latin for 'so much for these things,' indicates a change
in subject or mood. | Illud: 'the following,' referring to 'ingens
morbus' soon to come. | si
liceret...tegerem: subjunctives in the protasis and apodosis
of a present unreal conditional. | indicio suo: abl.
of means or cause. | vitae...dilapsae: impersonal
verbs of feeling such as pudet govern a genitive of the
cause of the sentiment. | ordo epystolarum: the
order of the book of letters he has composed. | primo
tempore: abl. of time at which, referring to his younger days.
| consolarer: subjunctive in result clause introduced
by adeo ut. | in dies: 'in days' is
idiomatic for 'day by day.' | virilibus querimoniis:
abl. with referta; P. suggests that querimoniae are
a sign of strength. | studeas: subjunctive in
indirect command dependent on precor.
[39] Petrarch would rather have left out such indictments
or confused the order, but S. has copies of so many of the letters
that he couldn't be fooled.
[39] Quid enim alii dicerent, cum ipse relegens erubescam? ergo
ego in adolescentia vir fuero, ut in senectute puer essem? Infelix
et execranda perversitas: fuit animus vel mutare ordinem vel
subtrahere tibi penitus ista quae damno! Neutro circumveniri posse
visus eras, qui et flebilium exempla et omnium cum consule diem
tenes.
dicerent: imperfect potential subjunctive used as in a
present unreal conditional apodosis. | erubescam:
subjunctive in circumstantial cum clause. | essem:
subjunctive in purpose clause; the imperfect tense is due to the
past sense of the future perfect verb; here 'will I have been' is
very close to 'will it prove to be the case that I was'; there is
thus some fluidity in the form of the verb used in such main clauses
depending on the writer's point of view; essem tells us how
fuero is to be read. | fuit animus, etc.: animus
= 'intention' or the like, so this means 'I was of a mind to...' and
governs an infinitive. | neutro (sc. modo):
i.e. by neither method. | et flebilium exempla et omnium
cum consule diem: exempla are copies of certain of
P.'s flebilium (sc. epistolarum), while cum
consule diem means the date of the letters (years were kept by
consulships in classical Rome: the expression is figurative here).
S. therefore already knows what P. wrote and when he wrote it, so P.
cannot hope to deceive S.
[40] In younger days, P. resisted and helped others
resist fortune's assaults, but his pace and spirit began to flag,
and he has descended to lamentations.
[40] Ad excusationum igitur arma confugio. Lassavit me longo et
gravi proelio fortuna. Dum spiritus dumque animus fuit, et ipse
restiti et ad resistendum alios cohortatus sum. Ubi hostis viribus
atque impetu labare michi pes atque animus coepit, excidit
confestim sermo ille magnificus et ad haec quae modo displicent
lamenta descendi.
ad: the object of ad is arma, upon which the
genitive excusationum depends. | longo et gravi
proelio: abl. of means, instrumental. | ad
resistendum: gerund with ad expresses purpose. | hostis:
genitive. | viribus atque impetu:
ablatives of cause. | labare: complementary
infinitive after coepit. | mihi: dative of ownership
with pes atque animus. | haec: modifies lamenta.
| modo: 'only'. | confugio,
cohortatus, confestim: the con- prefix adds little to
the verbs; confestim perhaps chosen because it continues the
con- pattern; the effect seems to be an intensification of
P.'s statements. | ad haec quae modo displicent lamenta discendi:
haec lamenta is the object of ad; modo means
'only.'
[41] Previously, friends helped him withstand any wound
of fortune--he wept piteously--but now he has been bereft of
almost all friends by one blow, the plague.
[41] Qua in re excuset me forsitan amicorum pietas, quibus salvis
ad nullum fortunae vulnus ingemui; eisdem mox una paene omnibus
ruina obrutis, et mundo insuper moriente, inhumani potius quam
fortis visum est non moveri. Ante hoc tempus quis me unquam de
exilio, de morbo, de iudicio, de comitiis, de ullis fori
turbinibus; quis me de paterna domo, de fortunis perditis, de
gloria imminuta, de pecunia dilata, de absentia amicorum,
flebiliter agentem audivit?
excuset: potential subjunctive with forsitan. | quibus
salvis: abl. of attendant circumstances. | eisdem...obrutis,
mundo...moriente: ablatives absolute. | una ruina:
abl. of cause, a reference to the plague. | inhumani,
fortis: gen. of quality, qualifying non moveri, which
is the subject of est. | me...flebiliter agentem
audivit: me is separated from flebiliter agentem
by a long sequence of rhetorically repetitive de phrases.
[42] Cicero, although respected by Petrarch, is harshly
criticized for not being able to handle adverse fortune and for
praising people and then turning around and finding fault with
them. Petrarch felt so strongly about Cicero that he wrote letters
to him (de Rebus Familiaribus book 24 letters 3 and 4).
[42] Quibus quidem in molestiis tam molliter agit Cicero, ut
quantum stilo delector tantum saepe sententia offendar. Adde
litigiosas epystolas et adversus clarissimos atque ab eodem paulo
ante laudatissimos viros iurgia ac probra, mira cum animi
levitate; quibus legendis delinitus pariter et offensus, temperare
michi non potui quominus, ira dictante, sibi tanquam coaetaneo
amico, familiaritate quae michi cum illius ingenio est, quasi
temporum oblitus, scriberem et quibus in eo dictis offenderer
admonerem.
stilo/sententia: stilo abl. with delector; sententia
abl. with offendar. | offendar:
subjunctive in result clause introduced by tam...ut. |
iurgia/probra: parallel to epystolas as objects of
adde. | adversus clarissimos atque ...
laudatissimos viros: adversus + acc. =
'against.' | quibus legendis: gerundive ablative of
cause, 'by reading which.' | delinitus: alternative
form of delenitus, 'charmed', 'captivated', from delenio.
| quominus ... scriberem et ... admonerem: subjunctives
in result clause introduced by quominus, which is typically
used after negated leading verbs of hindering such as non potui
temperare. | ira dictante: abl.
absolute. | sibi: Cicero; this dative and coaetaneo
amico are governed by scriberem. | familiaritate:
abl. of manner or means, antecedent of quae. |
quibus in eo dictis offenderer: 'by which things said in
him (Cicero) I was offended'; cf. similar sententia offendar
at the start of this section; offenderer subjunctive in
relative causal clause; the antecedent of quibus would have
been dicta as the direct object of admonerem, but it
was instead included in the relative clause as part of quibus
dictis.
[43] Petrarch has found such inconsistency in Seneca's Octavia
as well, and also in Varro and Virgil, so he wrote to
them as well (book 24, letters 5, 6, and 11of de
Rebus Familiaribus). Note: many modern
scholars do not believe Seneca wrote Octavia: as was the
case with Sidonius in §32a-c, here again P. does not have the
benefit of the cumulative wisdom of modern philology.
[43] Quae michi cogitatio principium fuit ut et Senecae tragediam
quae inscribitur Octavia post annos relegens parili impetu eidem
quoque, ac deinde, varia occurrente materia, Varroni Virgilioque
atque aliis scriberem; e quibus aliquas in extrema parte huius
operis inserui, quae, nisi praemonitum, lectorem subita possent
admiratione perfundere; quaedam in illo publico incendio periere.
principium: predicate nominative. | parili impetu:
abl. of cause; perhaps Petrarch was disturbed by the contrast
between Seneca's tragedies and his philosophy. | eidem:
Seneca. | varia occurrente materia: abl. absolute;
perhaps this materia consisted of more works by these authors which
had been previously unknown to P., as happened with respect to
Cicero. | Varroni: Varro, 116-27 BCE, called 'most
learned of the Romans' by Quintilian; of his prolific works, only
those on agriculture and the Latin language, along with fragments,
survive. | scriberem: subjunctive in result clause
after principium fuit ut; governs datives eidem,
Varroni, Virgilio, aliis. | aliquas: sc. epistolas.
| huius operis: the collection of letters sent (or
dedicated) to Socrates with the present letter. | possent:
subjunctive in relative clause of characteristic. | subita
admiratione: admiratio = 'astonishment' rather than
'admiration.' | incendio: the fire described earlier
in the letter.
[44] In contrast to the pessimism in parts of this letter,
Petrarch winds up with an optimistic and strong outlook. Only
death will force him to stop striving in both word and deed.
[44] Talis ille vir tantus in doloribus suis fuit; talis ego in
meis fueram. Hodie, ut scias praesentem animi mei habitum — neque
enim invidiosum fuerit id michi tribuere, quod imperitis evenire
ait Seneca —, factus sum ex ipsa desperatione securior. Quid enim
metuat, qui totiens cum morte luctatus sit? 'Una salus victis,
nullam sperare salutem.' Animosius in dies agere videbis,
animosius loqui; et siquid forte stilo dignum se obtulerit, erit
stilus ipse nervosior. Multa sane se offerent: scribendi enim
michi vivendique unus, ut auguror, finis erit.
ille vir: Cicero. | fueram: i.e. in his
younger days. | scias: subjunctive in purpose
clause. | fuerit: future perfect. | Seneca:
Naturales Quaestiones 6.2.1-2, imperitis magna fit ex
desperatione securitas. Hoc itaque generi humano dictum puta quod
illis subita captivitate inter ignes et hostem stupentibus dictum
est: 'Una salus victis nullam sperare salutem. Si vultis
nihil timere, cogitate onmia esse metuenda. ("for the
ignorant, a great calmness results from hopelessness. So apply to
the whole human race the saying, which was said (by Virgil) to
those who were struck by suddenly being caught between flames and
the enemy: 'the only salvation for the conquered is to have no
hope.' If you want to fear nothing, hold that everything is to be
feared." The quoted gobbet is line 354 of Virgil, Aeneid II.
| metuat: potential subjunctive, understand ille
as antecedent to qui. | luctatus sit:
subjunctive in relative clause of characteristic. | 'una...salutem':
Virgil's Aeneid II 354, also quoted in the Seneca passage
quoted above; sperare is a predicate nominative infinitve in
apposition to salus; est is understood. | animosius
agere videbis: understand me as subject of agere,
which is modified by animosius; parallel in Seneca the
Elder's Controversiae 9: si efficio ut qui cecidit
patrem possit absolvi, pro hoc animosius agam, ut dignus sit
supplicio nisi praemio fuerit. | stilo: abl.
with dignum; here stilo means 'the pen, writing.' |
obtulerit: future perfect, future more vivid protasis. |
scribendi, vivendi: genitive gerunds governed by finis.
[45] Petrarch says that he will continue his
correspondence, which started in his youth, until his death.
He sees it as a duty, a welcome one, that will be levied on him
until his death.
[45] Sed cum cetera suos fines aut habeant aut sperent, huius
operis, quod sparsim sub primum adolescentiae tempus inceptum iam
aetate provectior recolligo et in libri formam redigo, nullum
finem amicorum caritas spondet, quibus assidue respondere
compellor; neque me unquam hoc tributo multiplex occupationum
excusatio liberat. Tum demum et michi immunitatem huius muneris
quaesitam et huic operi positum finem scito, cum me defunctum et
cunctis vitae laboribus absolutum noveris. Interea iter inceptum
sequar, non prius viae quam lucis exitum operiens; et quietis
michi loco fuerit dulcis labor.
habeant/sperent: subjunctives in cum concessive
clause; cetera is subject. | huius operis:
objective gen. governed by nullum finem although separated
from it by a substantial relative clause. | aetate:
abl. of respect with provectior. | hoc
tributo: abl. of separation with liberat; an economic
metaphor (letters are an exchange: paying 'tribute' is the duty of
writing back). | huic operi: dative governed by positum
finem. | scito: future imperative. | tum
demum...cum: correlatives. | cunctis laboribus:
abl. of separation with absolutum. | loco:
locatival abl. governing quietis: cf. English "in place of"
or "in lieu of". | noveris, fuerit: future perfect.
| viae and lucis: genitives dependent on exitum.
[46] P. says he put the strongest writings at the start
and the end, as a good orator or general does with the means at
their disposal. Then P. says he is determined to be strong, come
what may.
[46] Ceterum, quod et rhetores et bellorum duces solent,
infirmioribus in medium coniectis, dabo operam ut sicut prima
libri frons, sic extrema acies virilibus sententiis firma sit;
velo eo amplius quo vivendo magis ac magis induruisse videor
contra impetus atque iniurias fortunae. Denique quis inter
experimenta rerum sim futurus, profiteri minime ausim; sed hoc
animo sum, ut nulli amplius rei succumbam: "Si fractus illabatur
orbis, impavidum ferient ruinae." Ita me Maronis Flaccique
sententiis armatum scito, quas olim lectas et saepe laudatas, nunc
tandem in extremis casibus meas facere ipsa inevitabilis fati
necessitate didici.
Ceterum: adverbial "with respect to the rest," hence, in
idiomatic English, "besides," "what is more," or "in addition." |
quod ... solent: quod is direct object of solent
and refers to paying attention to the arrangement of
troops/letters described in the rest of the sentence; translation
will have to be loose, perhaps "a thing which," or "as." |
infirmioribus coniectis: abl. absolute; just as generals
keep their weakest men in the middle, so rhetors reserve their best
material for the exordium and the peroration. | virilibus
sententiis: abl. of respect/means with firma. | sit:
subjunctive in purpose clause. | velo eo amplius quo
vivendo: velo eo is most likely the equivalent
of Classical vel eo, and Fracassetti's edition does print vel
eo amplius quo, which makes easier sense as "all the
more so since in life I seem ... ." If the text really should be velo
eo, and velo is abl. of velum, then perhaps velo
is ablative of means/cause, referring to the idea of bookending his
letters with strong sentiments at the end: "all the more under the
flag/sail/veil (velo used metaphorically) by which in living
I seem ... ." He used the phrase velo eo/ vel eo above in
§9, mille, velo eo amplius, seu omnis generis sparsa poemata seu
familiares epystolas... Vulcano corrigendas tradidi. There,
it is more definitely vel eo and not abl. of velum.
| sim futurus: subjunctive in indirect question
governed by profiteri. | ausim: potential
subjunctive; Woodcock §119, with reference to the potential subj.:
'there is usually no observable distinction in sense between the
present and the perfect tenses'; ausim is among the verbs
Woodcock lists as 'differing from the indicative [of the same verb]
only in being milder and more deprecatory'. | hoc animo:
abl. of quality or description. | nulli rei: dative
with succumbam. | succumbam: subjunctive in
result clause. | si...ruinae: quoted from Horace, Carmina,
Bk. III, 3.7-8, which speaks of a
Iustum et tenacem propositi virum "a constant man of just
purpose" being unswerving and solid, who will stand firm even if the
world crashes in ruins upon him. | illabatur:
subjunctive in protasis of future less vivid conditional. | Maronis
Flaccique: Publius Virgilius Maro (Virgil) and Quintus
Horatius Flaccus (Horace). | armatum: sc. esse.
| facere: as a complementary infinitve with didici,
facere takes a double accusative quas (sententias) lectas
et laudatas and meas. | ipsa
necessitate: abl. of means.
[47] P. comes to a close and thanks Socrates for the
conversation and the company which has lasted from morn till night
as he wrote this letter.
[47] Dulce michi colloquium tecum fuit, cupideque et quasi de
industria protractum; vultum enim tuum retulit per tot terras et
maria teque michi presentem fecit usque ad vesperam, cum matutino
tempore calamum cepissem. Diei iam et epystolae finis adest.
colloquium: subject of fuit, retulit, fecit. | vultum
tuum: object of retulit. | per tot terras
et maria: i.e. across the distance that separates them; used
figuratively, since even in that time, southern France and northern
Italy are not separated by many seas or lands. | matutino
tempore: abl. of time at which. | cepissem:
subjunctive in concessive cum clause.
[48] P. has sent S. this many-colored fabric, and will
continuously strive to improve it. Among other things, P. hopes it
will further the reputation of S., although S. does not need P.'s
help to thrive. Still, P. hopes that S. will be the Atticus to his
Cicero, the Lucilius to his Seneca, etc.
[48] Haec igitur tibi, frater, diversicoloribus, ut sic dicam,
liciis texta dicaverim; ceterum, si stabilis sedes et frustra
semper quaesitum otium contigerit, quod iam hinc ostendere se
incipit, nobiliorem et certe uniformem telam tuo nomine meditor
ordiri. Vellem ex his paucis esse, qui famam promittere possunt et
praestare; sed ipse vi propria in lucem venies, alis ingenii
subvectus nichilque auxilii mei egens. Profecto tamen, si inter
tot difficultates assurgere potuero, tu olim Ydomeneus, tu
Athicus, tu Lucilius meus eris. Vale.
diversicoloribus liciis: abl. with texta, emphasizing
that the collection is a varied one. | dicam:
subjunctive in a purpose clause that is a parenthetical, 'so to
speak,' drawing attention to the metaphor of writing as weaving. |
texta: textum meant "weaving" in Classical
Latin, but came to mean "text" in medieval Latin. P. is working the
metaphorical text-as-weaving. | dicaverim:
hortatory; 'may I have done so'; the perfect subjunctive at the end
of a writing to signal its conclusion is somewhat formulaic. | contigerit
(sc. mihi): future perfect. | quod:
nominative subject of incipit, referring not to otium
but to the whole idea of the next clause; translate quod as
"as" or "a thing which"; cf. similar quod in §46; se
refers back to quod. | hinc: "from this place," i.e.
from the current collection of letters. | nobiliorem et certe
uniformem telam ... meditor ordiri: P. plans to continue
working on the weaving to make it better. | tuo nomine:
abl. of cause, 'in your name.' | vellem: past
potential subjunctive. | esse qui: the omitted antecedent of
qui is 'writings' or 'letters' or the like, addressed to or
speaking about S. and so able to promote his fama. |
vi propria: abl. of means. | alis: abl.
of means from ala "wing." | auxilii mei:
gen. with nihil, partitive; nihil, mostly
indeclinable, is abl. with egens. | Ydomeneus,
Athicus, Lucilius: correspondents of Epicurus, Cicero, and
Seneca, respectively.
Text
N.B. Spelling of Latin varied over the ages: for
instance, the text used as a base here was printed with -e
for -ae (-æ) (E.g., nostrae is written
nostre). Here and there newer spellings have been altered to
reflect Classical Latin orthography (because we assume people will
be familiar with that spelling whether or not they are familiar with
later spelling patterns). Relatively easily identifiable spellings,
such as nichil for nihil, michi for
mihi, have usually been left unaltered. This text is not meant
to be a scholarly critical text, but a serviceable text from which
to start explorations.
Vocabulary
abicio, abicere, abieci, abiectus, throw away
absentia, -ae, f., absence
absolvo, absolvere, absolui, absolutus, free
absum, abesse, abfui, abfuturus, be away from, be absent, be far
from be removed from, not be suitable for (meaning often needs to be
adjusted to fit context)
abundo (1), overflow
ac (=atque)
accedo, accedere, accessi, accessum, reach, arrive at
accido, accidere, accidi, happen, occur
accipio, accipere, accepi, acceptus, accept, receive
accomodatus, -a, -um, suited (+dat.)
accuso (1), reproach, blame, accuse
acer, acris, keen
acies, -ei, f., keenness, acuteness; battle line, array
actio, -onis, f., deed
addo, addere, addidi, additus, add
adduco, adducere, adduxi, adductum,
adeo, to such a degree, so much
admiratio, -onis, f., wonder, admiration
admiror (1), admire, wonder at
admodum, quite, absolutely, just
admoneo, admonere, admonui, admonitus, tell, suggest, warn,
instruct, advise
adolescens, -entis, a youth
adolescentia, -ae, f., youth
adsum, adesse, adfui, adfuturus, be present
adversitas, -atis, f., dire straits, adversity
adverso (1), oppose
adversus (+acc), vis-a-vis, against, in the face of
adversus, -a, -um, contrary, opposed
aemulus, -a, -um, striving with, rivalling
aequabilis, -e, fair, just, evenhanded, consistent
aequus, -a, -um, fair, tempered
aetas, aetatis, f., age, era
affectus, -us, m., affect, emotional state, mood
afficio, afficere, affeci, affectus, affect (someone), grace (s.o.
with), inflict on (s.o.)
afforet, see adsum
ago, agere, egi, actum, act, carry on, behave
ala, -ae, f., wing
alienus, -a, -um, another's
alioquin, besides, moreover
aliquando, at some time; finally
aliquot, some, several, a few
aliter, otherwise, in another way
alloquor, alloqui, allocutus, address, speak to
altius, more elevatedly, in higher manner
altus, -a, -um, high, deep (used of the sea, similar to "the deep"
in English)
amans, -antis, participle of amo, love
amantissimus, -a, -um, superlative of amans, -antis, participle of
amo, love
amator, -oris, m., lover
ambio, ambire, ambi(v), ambitus, solicit for favor
amicitia, -ae, f., friendship
amicus, -i, m., friend
amor, -oris, m., love
amplector, -i, amplexus, embrace
amplius, more
anceps, ancipitis, going both ways, two-edged, twofold
anchora, -ae, f., anchor
angulus, -i, m., corner, nook
animadverto, animadvertere, animadverti, animadversum, notice,
attend to, give heed to, regard, observe
animosus, -a, um, courageous, energetic, strong
annus, -i, m., year
ante (adv.), before
antequam, before
appareo, apparere, apparui, apparitum, appear, be seen
apprehendo, apprehendere, apprehensi, apprehensus, take hold of,
seize
aptus, -a, -um, suited, appropriate (+ dat.)
apud + acc., among
aquilo, -onis, the north wind
aranea, -ae, f., spider
arbitror (1), think, judge
arcula, -ae, f., small box, casket
ardeo, ardere, arsi, arsum, be on fire, burn, blaze
Aretium, modern Arezzo
armo (1), arm, take up arms
Arnus, -i, m., Arno (river)
ars, artis, f., skill, craft
arx, arcis, f., stronghold
assentior, assentiri, assensus sum, agree
assero, asserere, assevi, assitum, assert, state; grasp; protect
assidue, carefully
assuesco, assuescere, assuevi, assuetus, to become accustomed to (+
dat.)
assurgo, assurgere, assurrexi, assurrectus, soar, grow, life oneself
astringo, astringere, astrixi, astrictum, bind, tie, close
attendo, attendere, attendi, attentus, pay attention to, consider
auctor, -oris, m., author, originator
audacia, -ae, f., recklessness, daring
audeo, audere, ausus sum, dare
aufero, auferre, abstuli, ablatus, take away, remove
auguror (1), surmise, conjecture
auris, -is, f., ear
auspicium, -i, n., omen, premonition
auxilium, -i, help, aid
avidus, -a, -um, greedy, keen
bellum, -i, n., war
beneficium, -i, n., benefit
bis, twice
caecitas, -atis, f., blindness
calamus, -i, m., reed (pen for writing)
calumnia, -ae, f., insult, slander
capio, capere, cepi, captus, be susceptible to, be of a nature to (+
inf.); take up, take, grab
careo, carere, carui, lack (+ abl.)
caries, cariei, f., dry rot, rottenness
caritas, -atis, f, regard, esteem, love
carmen, carminis, n., song
casus, -us, m., event, occurence, happening, accident, fortune,
chance
causa, -ae, f., cause, reason
cecitas, = caecitas
cedo, cedere, cecidi, cessum, fall to someone's lot (+dat.)
censor, censoris, m., critic
certe, certainly
certior fio, be informed
certiorem facere, inform
certus, -a, -um, certain
ceterum, adv., still, nevertheless; moreover
cibus, -i, m., food
circa, + acc., around, about
circumfero, circumferre, circumtuli, circumlatus, carry around
circumlatus (participle of circumfero)
circumspicio, circumspicere, circumspexi, circumspectus, look
around, examine
circumstantia, -ae, f., circumstances, condition
circumvenio, -venire, -veni, -ventus,
circumvenio, -venire, -veni, -ventus, encompass, surround
civitas, -atis, f., city, state
clanculum, secretly, privately
clandestinus, -a, -um, secret, concealed
clarissimus, -a, -um, most illustrious, very illustrious
claritas, -atis, f., illustriousness, fame
clarus, -a, -um, illustrious, famous
coetaneus, -a, - um, coeval, contemporary
cogitatio, -onis, f., thought
cogito (1), think, ponder
cognitus, -us, m., a coming to know, a knowing
cogo, cogere, coegi, coactus, force, compel
cohortor (1), urge
collocutor, -oris, m, discussion partner
colloquium, -i, n., conversation
colluvium, -i, n, cesspool, mire
comes, comitis, m. or f., companion
comitium, -i, n., election, assembly
como, comere, compsi, comptum, comb, dress, adorn
compello, compellere, compuli, compulsus, impel, move, compel,
constrain, force
comperio, comperire, comperi, compertus, find, discover
complodo, complodere, complosi, complosus, strike (hands) together,
clap
compono, componere, composui, compositum, put together, assemble
comunis, commune, common, held in common, shared (in commune =
together with)
comunis, comune = communis, commune
concivis, -is, m., fellow citizen
condio, condire, condivi, conditus, spice, season, ornament, make
pleasant
conditio, -onis, f., situation, circumstances
confero, conferre, contuli, collatus, compare
confestim, without delay, suddently
confugio, confugere, confugi, confugitus, flee, take refuge
confundo, confundere, confusi, confusus, muddle, mingle, combine
congeries, -ei, f., heap, pile
congero, congerere, congessi, congestum, bring together, gather,
collect
conicio, conicere, conieci, coniectus, assign, make go
consentaneus, -a, -um, suited, fit
consequor, consequi, consequutus, acquire, obtain
consilium, -i, n., plan, purpose, intention
consolor (1), comfort, cheer
constituo, constituere, constitui, constitutum, establish, put,
place, set
consul, -is, m., consul
consulo, consulere, consului, consultum, consider, consult, reflect
upon (+ dat.); consulo aliquid boni = be well satisfied with
consumo, comsumere, consumpsi, consumptum, use up, squander, waste,
annihilate, destroy
contactus, -us, m., contact, touching
contemptor, -oris, m., despiser
contingo, contingere, contigi, contactum, reach, attain; happen (to
one), befall
contra, against (+acc.)
contractus, -a, -um, restricted, limited
contradictor, -oris, m., naysayer, opponent
contrarius, -a, -um, opposite (used as a noun, contrarium, -i, n.,
the opposite)
convenio, convenire, conveni, conventus, come together
corpus, -oris, n., body
corrigo, corrigere, correxi, correctum, set right, bring into order,
set straight
creber, crebra, repeated, frequent
credo, credere, credidi, creditus, believe, trust (+dat.)
creo, credere, credidi, creditus. entrust
cumulus, -i, m., pile
cuntus, -a, -um = cunctus, -a, -um, all, whole
cupide, eagerly, zealously
cupidus, -a, -um, greedy, desirous
cura, -ae, f., care, concern, trouble
damno (1), condemn
decet, decuit, to be becoming, to become, to beseem
decipio, decipere, decepi, deceptus, deceive
dedolo (1), carve, shape, hew
defendo, defendere, defendi, defensum, defend, protect
defero, deferre, detuli, delatum, bring, take; defer (to, + dat.)
deformitas, -atis, f., deformity
defungor, defungi, defunctus, die
deinde, then, next
delectatio, -onis, delight
delecto (1), delight, please, charm, amuse
delinio, delinire, delinivi, delinitus, charm, bewitch
demum, finally
denique, finally, at length
descendo, descendere, descendi, descensus, go down, descend
desperatio, -onis, f., desperation, hopelessness
detraho, detrahere, detraxi, detractum, disparage (+ dat.); remove
dexter, dextera, dexterum, right (as opposed to left)
dico (1), dedicate, consecrate, set apart, proclaim
dicto (1), assert, dictate; order, prescribe
dies, diei, m., day
differo, differre, distuli, dilatum, differ, be different; scatter,
disperse
difficilis, -e, difficult, hard
difficultas, -atis, f., difficulty
digitus, -i, m., finger
dignitas, -atis, f., worthiness, dignity
dignus, -a, -um, worthy
dilabor, dilabi, dilapsus, slip away, dissolve
dis, ditis, rich
disco, discere, didici, discitus, learn
discolor, -oris, of varied colors, of different kinds, various
discrimen, -inis, n., risk, danger, hazard
displiceo, displicere, displicui, displicitum, displease
distans, -antis, remote, far away, distant
distraho, distrahere, distraxi, distractum, divide, pull apart
diu, for a long time, long
diutius, longer, for a longer time
divello, divellere, divulsi, divulsus, tear away, remove
diversicolor, -oris, m., diverse color
diversus, -a, -um, different, varied, variegated
doctus, -a, -um, learned
dolor, -oris, m., pain, grief
domesticus, -a, -um, domestic, familiar, household
domus, domus, f., house, household
dubie, doubtfully
dulcedo, dulcedinis, f., sweetness
dulcis, dulce, sweet, gentle
dum, while
durus, -a, -um, hard
dux, ducis, m., leader, general
ecce, behold!, lo!
edax, edacis, voracious
edo, edere, edidi, editum, put forth, publish
effectus, -us, m., effect, result
effigies, effigiei, f., likeness, copy, imitation
effloresco, efflorescere, efflorui, bloom, flourish
effluo, effluere, effluxi, effluctus, flow out, flow away
effundo, effundere, effudi, effusus, knock off
egeo, egere, egui, be in need of (+gen.)
elabor, elabi, elapsus, slip away
eloquentia, -ae, f., eloquence
epistula, -ae, f., letter, written communication
Epycurus (=Epicurus)
epystola, = epistula
epistula/epistola, -ae, f., letter
equabile, = aequabile
equus, -a, -um, = aequus, -a, -um
equus, -i, m., horse
erado eradere, erasi, erasum, remove, eradicate
erro (1), wander
error, -oris, m., wandering
erubesco, erubescere, erubui, blush, feel ashamed
erumpo, erumpere, erupi, eruptum, break out, burst forth, erupt
etas = aetas
etiam, even
etsi, even if
evado, evadere, evasi, evasus, escape, get away
evenio, evenire, eveni, eventum, occur, happen
exanimis, -e, dead, stillborn
exaspero (1), irritate, provoke
excedo excedere, excessi, excessus, leave, depart
excido, excidere, excidi, fall away, escape, slip out
excipio, excipere, excepi, exceptum,
excito (1), rouse, stir up, stimulate
excusatio, -onis, f., excuse
excuso (1), make an excuse for, excuse, pardon
execro (1), curse, abhor
exemplum, -i, n., model, precedent, example
exerceo, exercere, exercui, exercitus, practice
exigo, exigere, exegi, exactum, demand, require
exilium, exili, n., exile, banishment
eximius, -a, -um, smallest
exitus, -us, m., end, death, departure
expectatio, -onis, f., longing, desire, expectation, wait, waiting
expecto (1), await, hope for, expect
experimentum, proof, test, trial
experior, experiri, expertus sum, experience
exquisite, carefully, accurately
extremus, -a, -um, farthest, hindmost, last, extreme, furthest
exubero (1), to come forth in abundance
exundans, -antis, overflowing
exuro, exurere, exussi, exustum, burn up, consume
facultas, -atis, f., ability, opportunity, capacity; ability, skill
facundia, -ae, f., eloquence, facundity, fluency
fallo, fallere, fefelli, falsum, deceive
fama, -ae, f., rumor, report
familiaris, -e, private, friendly
familiaritas, -atis, f., intimacy, friendship
familiariter, in a friendly fashion
fastidium, -i, n., distaste, loathing, aversion
fateor, fateri, fassus sum, confess
fatum, fati, n., fate
favor, -oris, m., partiality, bias, good will
felix, felicis, lucky, fortunate
fere, almost, just about
ferio, ferire, hit, strike, slay
fessus, -a, -um, exhausted
festino (1), hurry, hasten
fides, fidei, f., faith
fiducia, -ae, f., trust, confidence, assurance
fidutia, = fiducia
filius, -i, m., son
fingo, fingere, finxi, fictus, imagine, conceive, think
finis, finis, m., end, finish; end, goal; border; plural = territory
fio, fieri, factus sum, become, be made
firmus, -a, -um, strong, steady
flebilis, -e, deplorable, lamentable
flebiliter, with tears, tearfully
flumen, -inis, n., river
forma, -ae, f., appearance, looks, form
forsan, = forsitan, perhaps
forsitan, perhaps
fortasse, perhaps
fortassis, perhaps
forte, by chance
fortis, forte, brave
fortuna, -ae, f., luck, fortune; wealth, property
forum, -i, n., public place, market, forum, court
fragilis, -e, fragile
frango, frangere, fregi, fractus, break
frater, fratris, m., brother
frenum, freni, n., curb, bridle
frons, frontis, f., forehead; appearance, face, front
frustra, in vain
fugax, fugacis, fleeing, fleeting
fugio, fugere, fugi, fugitum, flee, avoid, shun
fundamentum, -i, n., foundation
fungor, fungi, functus sum, perform, execute (takes abl.)
Gallia, -ae, f., Gaul
geminus, -a, -um, twin
genitus, -a, -um, begotten (past participle of gigno, gignere,
genui, genitus)
genus, generis, n., type, kind
gesto (1), bear, carry
gigno, gignere, genui, genitum, beget, bear, bring forth
gloria, -ae, f., glory, renown
gloriosus, -a, -um, renowned, glorious
gradatim, step by step
gravis, grave, serious
gressus, -us, m., a stepping, going, course, way
gubernator, -oris, m., steerer
gurges, gurgitis, m., whirlpool
habena, -ae, f., rein, thong
habeo, habere, habui, habitus, have; tibi habere 'keep to yourself'
habitus, -us, m., state, condition
hactenus, up to this point
haud, hardly
hibernus, -a, um, of winter
hinc, from here, hence; hence, on this account
hodie, today
honus, see onus
horridulus, -a, -um, simple, rough, unpolished (of style)
hostis, hostis, m., enemy
humilis, -e, lowly, humble
iaceo, iacere, iacui, iacitus, be thrown, lie
iacio, iacere, ieci, iacere, cast, set, lay, build, found, throw,
set
iacto (1), boast of (+ acc.)
iactura, -ae, f., loss, sacrifice
iactus, -us, m., a throwing, dumping, casting away
idcirco, for that reason, which is why
idem, eadem, idem, the same
ideo, for that reason
igitur, therefore
ignavus, -a, -um, idle, sluggish, slothful
ignis, -e, m., fire
ignobilis, -e, disreputable, ignoble
ignorantia, -ae, f., ignorance
ignoro (1), not know
illabor, illabi, illapsus, fall, slip, slide
immedicabilis, -e, unremediable, untreatable
immerito, undeservedly
imminuo, imminuere, imminui, imminutus, diminish
immunitas, -atis, f., immunity, freedom from taxes
imo/immo, nay
impavidus, -a, -um, fearless, intrepid
impeditus, -a, -um, burdened, weighed down
imperitus, -a, -um, unskilled, ignorant
impervius, -a, -um, inaccessible
impetus, -us, m., attack, assault; impulse (impetum capere, have an
impulse)
impono, imponere, imposui, impositum, put on, set
importunus, -a, -um, rude, savage, violent
improvide, thoughtlessly, recklessly
impudens, impudentis, impudent, disrespectful
in dies, day by day
inamenus/inamoenus, -a, -um, disagreeable
incendium, -i, n., conflagration, fire
incido, incidere, incidi, incasum, occur, happen
incipio, incipere, incepi, inceptum, begin
includo, includere, inclusi, inclusum, include
incredibilis, -e, remarkable, unbelievable
inde, thence
index, indicis, m.f., indicator, proof, sign
indicium, indicii, n., evidence, disclosure
indignus, -a, -um, unworthy
indiscussus, -a, -um, not discussed
indubitatus, -a, -um, undoubted, certain
indulgens, indulgentis, be kind, tender indulgent to
indulgeo, indulgere, indulsi, indultum, grant, bestow
induresco, indurescere, indurui, become hard, harden
industria, -ae, f., industry, diligence (de industria = on purpose,
diligently)
inelaboratus, -a, -um, unstudies, not worked up
inevitabilis, -e, unavoidable
inexpertus, -a, -um, untried, unexperienced
infamis, -e, disreputable, infamous
infelix, -icis, unlucky, unfortunate
infero, inferre, intuli, illatus, introduce, cause, produce
infinities, numberless times, endlessly
infinitus, -a, -um, numberless
infirmus, -a, -um, weak
informis, -e, shapeless, unformed
ingemo, ingemere, ingemui, ingemitus, groan
ingenium, -i, n., character, genius
ingens, ingentis, huge, large
inglorius, -a, -um, not glorious, thankless, without fame
inhumanus, -a, -um, inhuman, rude, mean
inimicus, -a, -um, unfriendly
iniquus, -a, -um, hurtful, bad
iniuria, -ae, f., harm, injury
innumerabilis, -e, countless
inops, inopis, destitute, needy, resourceless, impoverished,
helpless
inquam, inquis, inquit, say (takes direct speech)
insania, -ae, f., madness, insanity
inscribo, inscribere, inscripsi, inscriptum, entitle
inscribo, inscribere, inscripsi, inscriptum, entitle, give a name to
insero, inserere, inserui, insertum, bring into, introduce; graft
on, insert; implant, be innate
insidiae, -arum, f. pl., ambush, trickery, trap, plot
insolens, insolentis, haughty
instituo, instituere, institui, institutum, establish, found, set up
insum, inesse, infui,
insuper, on top (of it, that)
insurgo, insurgere, insurrexi, insurrectum
intellectus, -us, m., intellect, mind
intelligo/intellego, intellegere, intellexi, intellectum, understand
intendo, intendere, intendi, intentum/intensum, pay attention to,
direct one's thought to (+ animum sometimes)
intentio, -onis, f., exertion, attention, purpose, design
intentus, -a, -um, intent upon (+dat.)
inter, between (+ acc.)
interdum, at times, sometimes
interea, meanwhile
interest, interesse, interfuit, there is a difference
interjicio, interjicere, interjeci, interjectus, throw in, intermix
intermitto, intermittere, intermisi, intermissus, interrupt, suspend
interruptus, -a, -um, broken, interrupted
intro (1), enter
invenio, invenire, inveni, inventum, find
inventio, -onis, f., creation
invicem, in turn, by turns
invidia, -ae, f., envy, hate, jealousy
invidiosus, -a, -um, hateful, arousing envy
ira, -ae, f., anger
irrideo, irridere, irrisi, irrisum, laugh at
irrisio, -onis, f., mockery
irrisor, -oris, m., mocker
ita, thus, so
itaque, and thus, and so, thus
iter, itineris, n., path, voyage
iubeo, iubere, iussi, iussus
iudex, iudicis, m., judge
iudiciarius, -a, -um, of the courts
iudicium, -i, n., judgement
iudico (1), judge
iugis, -e, continual, perpetual
iurgium, -i, n., abuse, invective
iuvenis, iuvenis, youthful
iuvo (1), help, aid; please, delight
labo (1), totter, give way, be unsteady
labor, -oris, m., labor, struggle, work
lacesso, lacessere, lacessi(v)i, lacessitum, provoke. irritate,
attack, arouse, stimulate
laetitia, -ae, f., happiness, joy
laetor, rejoice, feel joy
laetus, -a, -um, happy
lamentum, -i, n., groaning, lament
lanx, lanis, f., scale, balance
lapsus, -us, m., slipping
lasso (1), exhaust, tire
late, widely
latebra, -ae, f., hiding place
lateo, latere, latui, lie hidden
Latius, -a, -um, of Latium, Roman
latus, -a, -um, wide, broad
laudatus, -a, -um, praised
laudo (1), praise
laus, laudis, f., praise
lectio, -onis, f., a reading
lector, -oris, m., reader
lego, legere, legi, lectus, read
letitia, = laetitia
letor (1), = laetor
letus = laetus
levitas, -atis, f., fickleness; levity
levus/laevus, -a, -um, left
lex, legis, f., law
libentius, quite willingly
liber, libera, liberum, free, unrestricted
liber, libri, m., book
libero (1), free
libertas, -atis, f., freedom
libet, libuit, libitum, it pleases
libro (1), weigh, ponder, consider
licet, it is permitted, it is allowed, one may (can take a
subjunctive or an infinitive); although
licium, -i, n., thread (in weaving)
limen, liminis, n., threshold
linceus, -a, -um = lynceus, -a, -um
lingua, -ae, f., tongue
linteum, -i, n., linen cloth
litera/littera, -ae, f., letter (alphabet); pl. or sg., letter (sent
to someone)
litigiosus, -a, -um, quarrelsome
litus, litoris, n., shore
loco (1), rent, hire out
locus, =i, m., place
longe, far, by far
lucidus, -a, -um, light, bright
luctor (1), fight (against), struggle
lux, lucis, f., light
lynceus, -a, -um, sharp-sighted (like Lynceus, the Argonaut)
magis, more
magnificus, -a, -um, elevated, distinguished, noble
mando (1), hand over, entrust
maneo, manere, mansi, mansum, remain, stay
mano (1), flow
manus, manus, f., hand; band, troop
maritimus, -a, -um, marine, on the sea
Massilia, -ae, f., Marseilles (a Greek colony, a city in Gallia
Narbonensis)
mater, matris, f., mother
materia, -ae, f., material, subject matter
matutinus, -a, -um, of morning
medicus, -i, m., doctor
mediocris, -e, ordinary, middling
meditor (1), have in mind, intend
medium, -i, n., middle
medius, -a, -um, middle (an adj. in Latin, but mostly a noun in
English)
melior, melius, better
melius, better (adv.)
membrum, -i, n., part
memini, meminisse, remember, be mindful of (a defective verb:
perfect has present meaning)
memor, memoris, mindful, remembering
memoro (1), mention, recount
mens, mentis, f., mind
mensis, mensis, m., month
mentio, -onis, f., mention
mereor, mereri, merui, meritus, deserve, be entitled, merit
mestus/maestus, -a, -um, sad
metior, metiri, mensus, measure, judge, estimate
metuo, metuere, metui, metutum, fear, be afraid
metus, -us, m., fear
michi = mihi
migro (1), depart, migrate
militia, -ae, f., military service
millesimus, -a, -um, 1000th
minime, least, not
miror (1), wonder, wonder at, be amazed at
mirus, -a, -um, amazing, wonderful
mirus, -a, -um, wondrous
modo, just now
modus, measure, way, manner, kind
molestia, -ae, f., trouble, annoyance, vexation
molestus, -a, -um, annoying, displeasing
molliter, softly, gently
mollities, -ei., m., softness, weakness
moralis, -e, moral, belonging to morals
moralitas, -atis, f., morality; character
morbus, -i, m., disease, sickness
mores, morum, m., pl., character
morior, moriri, mortuus sum, die
mors, mortis, f., death
mos, moris, m., custom, habit
moveo, movere, movi, motus, move
mox, soon
mulceo, mulcere, mulsi, mulsum, soothe, appease
multiplex, multiplicis, complext
multum, adverb, a lot, a great deal, very much
mundus, -i, m., world, humankind
munus, muneris, n., duty; office
murmur, murmuris, n., murmur, rumbling
mus, muris, m., mouse
mutatio, -onis, f., change
muto (1), change
narratio, -onis, f., story-telling, story
nascor, nasci, natus, be born, be begotten
natus, -a, -um, born (past participle of nascor)
naufragium, -e, n., shipwreck
navis, navis, f., ship
neglego, neglegere, neglegi, neglectus, not care about, neglect
negotium, -i, n., business
nempe, without doubt, of course
nequa = ne (ali)qua
nervosus, -a, -um, vigorous
nescio qu-, some- (nescio does not take indirect statement in such
phrases and does not affect the syntax in any way)
nescio quis, someone
nescio, not know, be ignorant
neuter, neutra, neutrum, neither
neutro, to neither side
nichil = nihil
nil = nihil= nichil
nimirum, doubtless, surely
nimis, too, overly
nimius, -a, -um, excessive, too
nisi, unless
nitor, niti, nisus sum, strive
noceo, nocere, nocui, nocitum, harm (+ dat.)
nodosus, -a, -um, full of knots
nomen, nominis, n., reputation
nonnisi = non + nisi
nosco, noscere, novi, notum, get to know (perfect means "know")
nosse, = novisse, from nosco, noscere, novi, notus (the perfect
means "know")
nossem = novissem, from nosco, noscere, novi, notum, get to know
(perfect means "know")
nosti (= novisti)
notus, -a, -um, known, acquainted (participle of nosco)
novi, perfect of nosco, get to know: novi has present meaning 'know'
novissime, very recently
novus, -a, -um, new
nuga, -ae, f., trifle, nugget
numero (1), number, place, count
nunquam, never
nusquam, nowhere
nutrio, nutrire, nutrivi, nutritum, feed, nourish
obex, obicis, m. or f., barrier
obliquitas, -atis, f., hostility, envy
obliviscor, oblivisci, oblitus sum, forget
obruo, obruere, obrui, obrutus, crush, ruin
obsero, obserere, obsevi, obsitum, cover over, fill with
obstetrix, -icis, f., midwife
obtineo, obtinere, obtinui, obtentus, possess, occupy, take hold of
obvenio, obvenire, obveni, obventus, fall to one's lot (cf. cedo)
obvius, -a, -um, in the way, obvium facere = 'put in one's way'
obvolvo, obvolvere, obvolvi, obvolutus, wrapped up
occasio, -onis, f., opportunity, favorable moment
occulto (1), hide, conceal, cover up
occupatio, -onis, f., business, occupation
occupatus, -a, -um, busy, engaged
occupo (1), employ, occupy, engross
occurro, occurrere, occucurri, occursum, come to mind, occur; come
to, meet
occurso (1), appear to the mind, suggest itself, appear, present
oneself to
octavus, -a, -um, 8th
oculus,-i, m., eye
odi, odisse, hate (perfect with present meaning)
odium, -i, n., hatred
offendo, offendere, offendi, offensus, offend, affront, displease,
mortify, shock; strike, thrust
offero, offerre, obtuli, oblatus, offer, cause, present
officio, officere, offeci, offectum, hinder, get in the way of,
oppose, obstruct
omitto (omittere, omisi, omissum, neglect, disregard, dismiss
omnino, in general, generally
onus/honus, oneris, n., burden
operio, operire, operui, opertus, cover, conceal, bury, shut, close
oppono, opponere, opposui, oppositum, oppose, set over against
ops, opis, f., help, aid, support
opto (1), wish for
opus, operis, n., deed, action, accomplishment, work, oeuvre
oratio, -onis, f., speech, oration
oratorius, -a, -um, oratorical, having to do with oratory
orbis, orbis, m., world
ordior, ordiri, orsus sum, begin
ordo, ordinis, m., order
ostendo, ostendere, ostendi, ostensum, show, demonstrate
otium, -i, n, leisure
paene, almost
palladius, -a, -um, having to do with Pallas (Athena)
Pallas, Palladis, Pallas (Athena)
papirus/papyrus, -i, m., paper
parco, parcere, peperci parsus, spare (+ dat.)
parilis, -e, equal, like
pariter, alike, equally
pars, partis, f., part, section
partim, partly
partio, partire, parti(v)i, partitum, divide
partior, partiri, partitus sum, divide, share
parum, too little, insufficiently
parvus, -a, -um, small
passim, at random, here and there, scattered
pater, patris, m., father
paternus, -a, -um, paternal, of (one's) father
patior, pati, passus sum, endure, suffer, undergo, experience
patrius, -a, -um, belonging to one's native land, of home
paucus, -a, -um, few
pecunia, -ae, f., money
pendeo, pendere, pependi, depend, hang
pene = paene
paene, almost
penitus, deeply, entirely, altogether
penuria, -ae, f., scarcity, need, low supply
peramoenus, -a, -um, extremely pleasant
perdo, perdere, perdidi, perditus, lose
peregrinatio, -onis, f., traveling
pereo, perire, peri(v)i, peritus, perish, be ruined
perfectus, -a, -um, complete, perfected
perfero, perferre, pertuli, perlatus, bear, support, or endure to
the end
perfundo, perfundere, perfudi, perfusus, bathe, overwhelm, flood
pergratus, -a, -um, quite grateful
periclitari, be in danger, to risk life and limb
periculum, -i, n., peril, danger
perlego, perlegere, perlexi, perlectum, read through
perpauci, -ae, -a, very few
perpetuus, -a, -um, everlasting
perquiro, perquirere, qerquisivi, perquisitus, search for; examine
perversitas, -atis, f., twistedness, perversity, untowardness
pes, pedis, m., foot
petitio, -onis, f., request
peto, petere, petivi, petitum, seek
philosophicus, -a, -um, philosophical
pietas, -atis, f., piety
piget, pigere, piguit, it pains, it irks
placeo, placere, placui, placitus, please
plaga, -ae, f., blow, stroke, wound
plane, clearly
plurimum, (adverb) a great deal, a lot, very much
plus, more (in singular, plus is a noun +gen.; in plural,
plures/pluria is an adjective)
poema, poematis, n., poem, compositoin
polliceor, polliceri, pollicitus, promise
pono, ponere, posui, positum, put, place; specify, put down, posit
portus, -us, m., port
possibilis, -e, possible
possideo, possidere, possedi, possessum, own, possess
post, + acc., after
posteri, -orum, m., pl., coming generations
potius, more (adv.), rather
prae- (same as pre-: look under both)
praeconium, -i, n., praise; proclamation
praefero, praeferre, praetuli, praelatus, place before, display
praegravo (1), weigh heavily on, weigh down, burden
praesens, -entis, present; a person of the present time, a person
present in a place
praeter, except for, beyond (+acc.)
praevalidus, -a, -um, very strong
pre- (same as prae-: look under both)
preciosus, -a, -um, of great value, costly, precious
precipue, especially
precipuus/praecipuus, -a, -um, especial, principal, extraordinary
preciosus, -a, -um, of great value, costly, precious
preclarus, -a, -um, very famous, very illustrious
precor (1), pray
praefero, praeferre, praetuli, praelatus, offer, present
pregravatus/praegravatus, -a, -um, heavily loaded
prelium/proelium, -i, n., battle
premitto/praemitto, praemittere, praemisi, praemissum, send on ahead
premo, premere, pressi, pressus, press, burden
premoneo, praemonere, praemonui, praemonitus, forewarn
premordax, -acis, very sharp, stinging
prenoto (1), entitle
presens = praesens
presertim/praesertim, especially
prestans, -antis, excelling
presto, praestare, praestiti, praestitum/praestatum, offer, furnish,
present, supply, provide
preter = praeter
preterquam/praeterquam, beside, except
pretiosus, see preciosus
pridem, long ago, long since
primitiae, -arum, first fruits, beginnings
primus, -a, -um, first
princeps, principis, m., chief, foremost person
principatus, -us, m., leadership, chief command
principium, -i, n., beginning
prius, before, earlier
privatus, -a, um, private
pro (+abl.), on behalf of, for
probo (1), approve, think correct; examine, test, try
probrum, -i, n., abuse, insult
procul, far, far off, far from
prodo, prodere, prodidi, proditum, reveal
profecto, actually, assuredly, indeed, really
professio, -onis, f., business, profession
proficio, proficere, profeci, profectum, make progress
profiteor, profiteri, professus sum, profess, proclaim
prohibeo, prohibere, prohibui, prohibitum, prevent, hinder
promitto, promittere, promisi, promissus, promise
promptus, -a, -um, obvious, manifest
prope, nearly, almost
propemodum, nearly, almost
propositum, -i, n., design, purpose, intention, plan, main idea
proprius, -a, -um, one's own
prorsus, exactly, precisely, absolutely
prosa, -ae, f., prose
prosperitas, -atis, f., success, prosperity
protervia, -ae, f., wantonness, impudence
protraho, protrahere, protraxi, protractus, prolong, protract
provectus, -a, -um, advanced
providentia, -ae, f., destiny, providence
publicus, -a, -um, public
pudet, pudere, puduit, puditum est, it shames, it causes shame
(infinitive is usually the subject)
puer, pueri, m., boy
pugna, -ae, f., fight
pugno (1), fight
pulsus, (participle of pello) driven
pulverulentus, -a, -um, dusty
quadragesimus, -a, -um, 40th
quadragies (= quadragiens), 40 times
quaero, quaerere, quaesivi, quaesitum, seek, search
quaeso, quaesere, quaesivi, seek, pray, beg
qualiscunque, of whatever quality/value/sort
qualiter, in what way
quamprimum, as soon as possible
quamquam, although, notwithstanding
quamvis, although
quando, when
quanquam = quamquam
quantuluscunque, quantulacunque, quantulumcunque, of whatever
size/length, however small/short/little
quare, for which reason, which is why
quasi, about, nearly, almost; as if, at it were
quater, 4 times
quenque = quemque, acc. m. sg. of quisque
queo, be able
queo, quere, quivi, quitum, be able
querela, -ae, f., complaining, complaint
querimonia, -ae, f., lamentation, complaining
quero = quaero
quesitum = quaesitum
queso = quaeso
quies, quietis, f., quiet, sleep, rest
quilibet, quaelibet, quodlibet, whoever, whichever (you please)
quin etiam, nay even (used to correct)
quin, (a tricky conjunction: look up its usage)
quinam, quaenam, quodnam, who/which/what (pray)
quippe, namely (indicates causal clause/phrase)
quisnam, quaenam, quidnam, who then, which, what
quisquis, quicquid, who-, what-ever
quominus, so that ... not, lest (used after certain verbs, such as
"I couldn't help but..." or "I don't doubt that ...")
quomodo, how, in what way
quoniam, since
quot, how many (indeclinable)
rapidus, -a, -um, swift, quick
rapio, rapere, rapui, raptus, snatch, carry away
raro, rarely
rarus, -a, -um, rare
recipio, recipere, recepi, receptus, admit, accept
recolligo, recolligere, recollegi, recollectus, take up again
recordatio, -onis, f., remembrance, calling to mind
recordor (1), be mindful of, call to mind, remember, recall
redeo, redire, redi(v)i, reditum, return, go back
redigo, redigere, redegi, redactum, collect, call in, gather; render
refero, referre, retuli, relatus, bring back, return
refert, it matters, it is important
refertus, -a, -um, full (of + gen. or abl.)????
regno (1), rule, reign
relaxo (1), ease, relax, alleviate
relego, relegere, relegi, relectus, reread
relevo (1), make lighter, lighten
relinquo, relinquere, reliqui, relictum, leave
reliquiae, -arum, remains, remnant, rest
reliquus, -a, -um, remaining, the rest
relucto(1), resist, oppose
remedium, -i, n., remedy, cure
renascor, renasci, renatus, rise again, be renewed, be born again
repeto, repetere, repetivi, repetitum, repeat
reprehensio, -onis, f., castigation, censure
requies, -etis, f., rest, respite
reservo (1), keep, save up, keep back
resisto, resistere, restiti, stay, stop, take a stand
respiro (1), breathe, take a breath, catch one's breath
respondeo, respondere, respondi, responsum, answer, reply
respublica (= res publica), reipublicae, f., republic
restauro (1), restore, repair
resto, -stare, restiti, remain, be left
rethores = rhetores
retraho, retrahere, retraxi, retractum, draw back, drag back
retroago, -agere, -egi, -actus, drive back, reverse
revera = re vera, in truth, truly
revoco (1), recall, call back
rhetor, rhetoris, m., speaker, orator
rithmicus/rhythmicus, -a, -um, rhythmic
ruina, -ae, f., ruin, destruction
rumor, -oris, m., rumor, hearsay
rursus, again, back
sal, salis, m., salt; wit, shrewdness (often plural)
saltem, at least, at all events, anyhow, in any case
salus, -utis, f., safety
salvus, -a, -um, safe, sound, unharmed
sarcina, -ae, f., baggage, burden, pack
sarcinula, -ae, f., little bundle, pack
sat, enough
scilicet, namely, viz.
scriptor, -oris, m., writer
scriptura, -ae, f., a writing
seculum, -i, n., an age, generation, the people of a time, era
secure, safely, securely
securus, -a, -um, safe, free of worry
sedeo, sedere sedi, sessum, sit
sedes, sedis, f., settlement, residence, home
semel, once, at one time, together, simultaneously
semesus, -a, -um, half-eaten
senectus, senectutis, f., old age
senesco, senescere, senui, grow old, become old
senex, senis, m., old man
senior, -oris, quite old
senium, -i, n., old age, debility, decline, decay
sententia, -ae, f., opinion, sentiment, thought
sentio, sentire, sensi, sensum, feel, perceive; believe, feel, sense
sepe/saepe, often
sepulio, sepelire, sepelivi, sepultum, bury
sequax, -acis, readily following, avidly pursuing
sequor, sequi, secutus, follow
sermo, -onis, m., speech, style, discourse, way of speaking
servo (1), preserve, save
seu ... seu (= sive ... sive), whether ... or
sibilus, -a, -um, whistling, hissing
sicut, just as, as; so, just so, thus
silentium, -i, n., silance
similis, -e, similar, like
similiter, likewise
similitudo, -inis, f., similarity
simplex, -icis, simple
simulacrum, -i, n., likeness, statue
sine + abl., without
singuli, -ae, -a, separate, single, individual
siquid = si + quid
situs, -us, m., neglect; mold
sobrius, -a, -um, moderate, sober
solamen, -inis, n., solace, relief
soleo, solere, solitus, be accustomed to, be wont to, be in the
habit of
solidus, -a, -um, substantial, genuine, true
solitudo, -inis, f., solitude
solutus, -a, -um, loose, free, relaxed, unfettered, unrestrained
(past participle of solvo)
sors, sortis, f., lot, portion
spargo, spargere, sparsi, sparsum, thrown about, tossed here and
there, spread abroad, distribute
sparsim, in scattered fashion, here and there
species, -ei, f., sight, appearance
specto (1), observe, inspect, look at
specula, -ae, f., watchtower, height, vantage point
spiritus, -us, m., breath, breath of life
spondeo, spondere, spopondi, sponsus, pledge, promise
squaleo, squalere, squalui, be rough, be filthy, be neglected
stabilis, stabile, steady, constant
status, -us, m., state, condition
stilus, -i, m., pen, quill
stipes, stipitis, m., stake, pole
stomachus, -i, m., taste, liking, stomach
stomacus = stomachus
studeo, studere, studui, be eager, be zealous
studiosus, -a, -um, studious, assiduous, anxious, zealous, eager
studium, -i, n., zeal, eagerness
subeo, subire, subi(v)i, subitum, enter one's mind (+ animum);
undergo, submit to, endure
subitus, -a, -um, sudden
sublatus (participle of tollo)
subsisto, subsistere, substiti, halt, take a break, stay in one
place
substo, substare, substiti, be among, be present
subtraho, subtrahere, subtraxi, subtractum, take away, remove
subveho, subvehere, subvexi, subvectus, convey up
successus, -us, m., success, happy outcome
succumbo, succumbere, succubui, succubitum, surrender, submit, yield
succurro, succurrere, succurri, succursum, hasten to the aid of,
help, assist
sufficio, sufficere, suffeci, suffectum, be sufficient, suffice, be
enough, satisfy, meet the task of (+inf.)
supellex, supellectilis, f., household goods, stuff
superstes, superstitis, survivor, witness, by-stander,
supervacuo, unnecessarily, superfluously, needlessly, uselessly
supervacuus, -a, -um, needless, superfluous
supprimo, supprimere, suppressi, suppressus, check, keep down,
restrain, suppress
supra, above
supremus, -a, -um, ultimate, last, final
suspicor (1), suspect, suppose
suspirium, -i, n., sigh, deep breath
tam, so, to such a degree
tanquam, as if
tarditas, -atis, f., slowness
tego, tegere, texi, tectum, cover, protect, hide, conceal
tela, -ae, f., web (weaving)
temerarius, -a, -um, casual, accidental, rash, reckless
temere, accidentally, heedlessly, randomly
temeritas, -atis, f., daring, recklessness, brashness
tempero (1), control, regulate, temper, forbear, restrain oneself
tempestas, -atis, f., storm
teneo, tenere, tenui, tentum, hold
tener, teneris, tender, delicate
tento (1), attempt, try
tenuis, tenue, slim, trifling, slight, subtle
tergum, -i, n., back, rear
terra, -ae, f., land
testor (1), bear witness, show, make known
textum, -i, n., a weaving; text, writing
timeo, timere, timui, be afraid
timor, timoris, m., fear, dread, apprehension
tinea, -ae, f., bookworm
titulus, -i, m., distinction, honor
tollo, tollere, sustuli, sublatus, remove
torqueo, torquere, torsi, torsum, twist, torture,
tot, so many
totidem, the same number, just as many
totiens, so many times
trado, tradere, tradidi, traditus, hand over
transago, transagere, transegi, transactus, pass thru
transcribo, transcribere, transcripsi, transcriptum, copy,
transcribe
transeo, transire, transivi, transitus, go past, go by
transitus, -us, m., crossing
transveho, transvehere, transvexi, transvectus, carry across
trecentesimus, -a, -um, 300th
tribunal, -alis, a seat of judgement
tribuo, tribuere, tribui, tributus, attribute
tributum, -i, n., payment due
triplex, triplicis, threefold
tum, then
tumidus, -a, -um, swollen, fat
turbidus, -a, -um, stirred up, disordered
turbo (1), throw into disarray, disorder
turbo, turbinis, m., whirlwind
Tuscus, -a, -um, Tuscan
tutus, -a, -um, safe
ulciscor, ulcisci, ultus, avenge oneself on, take vengeance on
una, at once, at the same time, together
uniformis, -e, unifrom
unio, unire, univi, unitus, unite
unquam/umquam, ever
unus, -a, -um, one, single, united
unusquisque, unaquaeque, unumquodque, = unus + quisque, each, each
one
usque, all the way (usually with a preposition, such as ad, up to:
can be local or temporal)
utique, at least, especially, undoubtedly
valde, very much, really, strongly
valeo, valere, valui, be strong, be healthy
varietas, -atis, f., diversity, variety
varius, -a, um, varied
Varro, Varronis = Marcus Terentius Varro
vasto (1), destroy, lay waste
vel, or
velo (1), cover
venalis, -e, for sale, purchasable
venenum, -i, n., potion, poison, venom
verbalis, -e, verbal
verbum, -i, n., word
vereor, vereri, veritus, fear
vero, truly, but
verso (1), think over, think about, reflect on
verto, vertere, verti, versum, turn
verus, -a, -um, true
vespera, -ae, f., evening
vestibulum, -i, n., forecourt, vestibule
vetus, veteris, old, of old, ancient
vetustus, -a, -um, aged, old
viator, -oris, m., traveler
vie = viae
vigiliae, -arum, f. (can be used in pl.: singular in English),
vigilance
vinco, vincere, vici, victum, conquer, overcome
violentus, -a, um, strong
vires, virium, f. pl., strength
Virgilius, -i, = Virgil
virilis pars, share (e.g. of an inheritance)
virilis, -e, manly
vis, viris, f., strength
visus, -us, m., vision, sight
vita, -ae, f., life
vitium, -i, n., fault, defect
vito (1), avoid
vivo, vivere, vixi, victus, live
vix, hardly
voluptas, -atis, f., pleasure
vox, vocis, f., voice
vulgaris, -e, usual, everyday, belonging to the masses
vulgo (1), publish, distribute to the masses
vulgo, generally, before the world, openly
vulgus, -i, n., crowd, throng
vulnus, vulneris, n., wound
vultus, -us, m., face
ysocraticus, -a, -um, Socratic
[1] Quid vero nunc agimus, frater? Ecce, iam fere omnia tentavimus,
et nusquam requies. Quando illam
expectamus? ubi eam querimus? Tempora, ut aiunt, inter digitos
effluxerunt; spes nostre veteres cum
amicis sepulte sunt. [2] Millesimus trecentesimus quadragesimus
octavus annus est, qui nos solos atque
inopes fecit; neque enim ea nobis abstulit, que Indo aut Caspio
Carpathio ve mari restaurari queant:
irreparabiles sunt ultime iacture; et quodcunque mors intulit,
immedicabile vulnus est. Unum est
solamen: sequemur et ipsi quos premisimus. Que quidem expectatio
quam brevis futura sit, nescio; hoc
scio, quod longa esse non potest. Quantulacunque sane est, non
potest esse non molesta. [3] Sed a
querelis saltem in principio temperandum est. Tibi, frater, quenam
tui cura sit, quid de te ipso cogites,
ignoro; ego iam sarcinulas compono, et quod migraturi solent, quid
mecum deferam, quid inter amicos
partiar, quid ignibus mandem, circumspicio. Nichil enim venale michi
est. Sum sane ditior seu, verius,
impeditior quam putabam: multa michi scriptorum diversi generis
supellex domi est, sparsa quidem et
neglecta. Perquisivi situ iam squalentes arculas, et scripturas
carie semesas pulverulentus explicui.
Importunus michi mus nocuit atque edacissimum tinee vulgus; et
palladias res agentem inimica
Palladis turbavit aranea. [4] Sed nichil est quod non frangat durus
et iugis labor. Confusis itaque
circumventus literarum cumulis et informi papiro obsitus, primum
quidem cepi impetum cunta flammis
exurere et laborem inglorium vitare; deinde, ut cogitationes e
cogitationibus erumpunt, ‘Et quid’
inquam, ‘prohibet, velut e specula fessum longo itinere viatorem, in
terga respicere et gradatim
adolescentie tue curas metientem recognoscere? ’ Vicit hec
sententia; sicut enim non magnificus, sic
non inamenus labor visus est, quid quo tempore cogitassem recordari.
[5] Sed temere congesta nullo
ordine versanti, mirum dictu quam discolor et quam turbida rerum
facies occurreret; ut quedam, non
tam specie illorum quam intellectus mei acie mutata, vix ipse
cognoscerem; alia vero non sine
voluptate quadam retroacti temporis memoriam excitarent. [6] Et erat
pars soluto gressu libera, pars
frenis homericis astricta, quoniam ysocraticis habenis raro utimur;
pars autem, mulcendis vulgi auribus
intenta, suis et ipsa legibus utebatur. Quod genus, apud Siculos, ut
fama est, non multis ante seculis
renatum, brevi per omnem Italiam ac longius manavit, apud Grecorum
olim ac Latinorum
vetustissimos celebratum; siquidem et Athicos et Romanos vulgares
rithmico tantum carmine uti solitos
accepimus. [7] Hec itaque variarum rerum tanta colluvio aliquot me
diebus occupatum habuit; et licet
dulcedine non parva atque amore ad proprias inventiones insito
retraherer, vicit tamen caritas maiorum
operum, que iam diutius interrupta, non sine expectatione multorum
de manibus meis pendent; vicit
recordatio vite brevis. Timui, fateor, insidias; quid enim, queso,
fugacius vita est, quid morte
sequacius? [8] Subiit animum que iecissem fundamenta, quid michi
laborum vigiliarumque restaret:
temeritas, imo vero insania visa est in tam brevi et incerto tempore
tot longos certosque labores
amplecti, et vix ad singula suffecturum ingenium in diversa
distrahere; presertim cum, ut nosti, labor
alius me maneat, tanto preclarior quanto plus solide laudis est in
actionibus quam in verbis. [9] Quid
multa? incredibilem forte rem audies, veram tamen: mille, vel eo
amplius, seu omnis generis sparsa
poemata seu familiares epystolas — non quia nichil in eis
placuisset, sed quia plus negotii quam
voluptatis inerat — Vulcano corrigendas tradidi. Non sine suspirio
quidem — quid enim mollitiem
fateri pudeat? —; sed occupato animo quamvis acri remedio
succurrendum erat, et tanquam in alto
pregravata navis, relevanda preciosarum etiam iactu rerum.
[10] Ceterum, illis ardentibus, pauca quidem animadverti in angulo
iacentia, que vel casu magis quam
consilio servata vel pridem a familiaribus transcripta, cunta
vincenti senio restiterant. Pauca, dixi;
vereor ne lectori multa, scriptori autem longe nimia videantur. His
ego indulgentior fui: vivere passus
sum, non illorum dignitati, sed labori meo consulens; nichil enim
negotii preferebant. [11] Ea vero
duorum amicorum libranti ingenia hac lance partiri visum est, ut
prosa tibi, carmen Barbato nostro
cederet; sic enim et vos olim optare solitos et me pollicitum esse
memineram. Itaque cunta passim
occursantia uno impetu vastanti et ne his quidem — ut tunc erat
animus — parsuro, vestrum alter ad
levam, alter ad dextram adesse visus, et apprehensa manu, ne fidem
meam et spes vestras uno igne
consumerem, familiariter admonere. Hec illis evadendi precipua causa
fuit; alioquin, crede michi, cum
reliquis arsissent.
[12] Hec ergo, que nunc tibi de virili reliquiarum illarum parte
obveniunt, qualicunque sunt, non solum
equo, quin etiam avido animo perleges. Non audeo illud Apuleii
Madaurensis in comune iactare:
«Lector, intende: letaberis»; unde enim michi id fidutie, ut lectori
delectationem letitiam ve pollicear?
[13] Leges tamen ista, mi Socrates, et ut es amantissimus tuorum,
fortasse letabere, cuiusque animum
probas, delectaberis stilo. Quid enim refert quanta sit forma
nonnisi amantis subitura iudicium?
supervacuo comitur que iam placet. Siquid hic sane meum placet, non
id meum fateor, sed tuum: hoc
est, non ingenii mei sed amicitie tue laus est. [14] Nulla hic
equidem magna vis dicendi; quippe que nec
michi adest, et quam, si plane afforet, stilus iste non recipit; ut
quam nec Cicero ipse, in ea facultate
prestantissimus, epystolis suis inseruit certe, nec libris in quibus
est «equabile» quoddam, ut ipse ait,
«et temperatum orationis genus»; eximiam illam vim lucidumque et
rapidum et exundans flumen
eloquentie in orationibus suis exercuit. Quo genere infinities pro
amicis, sepe adversus reipublice
suosque hostes usus est Cicero; quo pro aliis sepe, pro se “quater
et quadragies” Cato; quod quidem
genus inexpertum michi est; [15] nam et a reipublice muneribus abfui
et fama mea, tenui murmure
forsan interdum et sibilis lacessita clandestinis, nullum hactenus
quod ulciscerer vel vitarem,
iudiciarium vulnus excepit; et verbalem ferre opem alienis
vulneribus non est nostre professionis.
Neque enim aut tribunal ambire aut locare linguam didici, adversante
penitus et reluctante natura, que
me silentii ac solitudinis amatorem fecit, fori hostem, pecunie
contemptorem; sed bene habet, quando
me eius rei non egentem fecit, cuius forte inopem fecerat si egerem.
[16] Omissa illa igitur oratoria
dicendi vi, qua nec egeo nec abundo et quam, si exuberet, ubi
exerceam non habeo, hoc mediocre
domesticum et familiare dicendi genus amice leges, ut reliqua, et
boni consules, his quibus in comuni
sermone utimur, aptum accomodatumque sententiis. Sed non omnes tales
iudices habebo; neque enim
aut idem omnes sentiunt aut similiter amant omnes. Quomodo autem
omnibus placerem, cui placere
paucis semper studium fuit? [17] Triplex est profecto veri iudicii
venenum: amor, odium, invidia. Illud
autem vide, ne nimium nos amando, vulgare coegeris que melius
latuissent; ut enim tibi amor, sic aliis
forte aliud officiet. Inter amoris autem et invidie cecitatem, causa
quidem plurimum, effectu nichil
interest. Odium, quod medio loco numeraveram, nec mereor certe nec
metuo. [18] Sed fieri potest ut
nugas meas tibi habere, tibi legere nilque in eis aliud quam nostros
ac nostrorum casus meminisse
cogites; in quo rem michi pergratam feceris; sic enim et petitio tua
non neglecta videbitur et fama mea
tuta erit. [19] Alioquin, nisi supervacuo nosmet ipsos favore
decipimus, quonam modo amicum licet,
nisi sit idem alter ego, lecturum hec sine fastidio arbitremur,
diversa invicem et adversa, in quibus non
idem stilus, non una scribentis intentio, quippe cum pro varietate
rerum varie affectus animus illa
dictaverit, raro quidem letus, mestus sepe?
[20] Epycurus, philosophus vulgo infamis sed maiorum iudicio magnus,
epystolas suas duobus aut
tribus inscripsit: Ydomeneo, Polieno et Metrodoro; totidem pene suas
Cicero: Bruto, Athico et
Ciceronibus suis, fratri scilicet ac filio; Seneca perpaucas
preterquam Lucilio suo scribit. Promptum
opus et felicissimi successus nosse collocutoris sui animum, unius
assuevisse ingenio, scire quid illum
audire iuvet, quid te loqui deceat. [21] Michi autem sors longe
alia; nempe cui usque ad hoc tempus
vita pene omnis in peregrinatione transacta est. Ulixeos errores
erroribus meis confer: profecto, si
nominis et rerum claritas una foret, nec diutius erravit ille nec
latius. [22] Ille patrios fines iam senior
excessit; cum nichil in ulla etate longum sit, omnia sunt in
senectute brevissima. Ego, in exilio genitus,
in exilio natus sum, tanto matris labore tantoque discrimine, ut non
obstetricum modo sed medicorum
iudicio diu exanimis haberetur; ita periclitari cepi antequam
nascerer et ad ipsum vite limen auspicio
mortis accessi. [23] Meminit haud ignobilis Italie civitas, Aretium,
quo pulsus patria pater magna cum
bonorum acie confugerat. Inde mense septimo sublatus sum totaque
Tuscia circumlatus prevalidi
cuiusdam adolescentis dextera; qui — quoniam iuvat laborum
discriminumque meorum tecum
primitias recordari — linteo obvolutum, nec aliter quam Metabus
Camillam, nodoso de stipite
pendentem, ne contactu tenerum corpus offenderet, gestabat. Is, in
transitu Arni fluminis, lapsu equi
effusus, dum honus sibi creditum servare nititur, violento gurgite
prope ipse periit. Finis tusci erroris,
[24] Pise; unde rursus etatis anno septimo divulsus ac maritimo
itinere transvectus in Gallias, hibernis
aquilonibus haud procul Massilia naufragium passus, parum abfui quin
ab ipso rursus nove vite
vestibulo revocarer. [25] Sed quo rapior, oblitus propositi? Inde
nimirum usque ad hanc etatem aut
nulla prorsus aut rarissima subsistendi respirandique facultas fuit;
et quot inter errandum periculorum
timorum vespecies pertulerim, preter me unum nemo te melius novit.
Que idcirco memorare nunc
libuit, ut memineris me inter pericula natum, inter pericula
senuisse; si modo iam senui, et non graviora
michi in senio reservantur. [26] Hec autem, etsi comunia sint
omnibus intrantibus in hanc vitam —
neque enim “militia” solum, sed pugna “est vita hominis super
terram” — sunt tamen alia alii et longe
diversum pugne genus; et quamvis quenque sua pregravent, tamen
revera inter eas quibus premimur
sarcinas, multum refert. [27] In his ergo vite tempestatibus, ut ad
rem redeam, nullo portu anchoram
longum in tempus iaciens, quot veros amicos nescio, quorum et
iudicium anceps et penuria ingens est,
notos autem innumerabiles quesivi. Multis itaque multumque animo et
conditione distantibus scribere
contigit; tam varie ut ea nunc relegens, interdum pugnantia locutus
ipse michi videar. Quod
propemodum coactum me fecisse fatebitur quisquis in se simile
aliquid expertus est. [28] Prima quidem
scribentis cura est, cui scribat attendere; una enim et quid et
qualiter ceterasque circumstantias
intelliget. Aliter virum fortem, aliter ignavum decet alloqui;
aliter iuvenem inexpertum, aliter vite
muneribus functum senem; aliter prosperitate tumidum, aliter
adversitate contractum; aliter denique
studiosum literisque et ingenio clarum, aliter vero non
intellecturum siquid altius loquaris.
[29] Infinite sunt varietates hominum, nec maior mentium similitudo
quam frontium; et sicut non
diversorum modo, sed unius stomacum non idem cibus omni tempore
delectat, sic idem animus non
uno semper nutriendus stilo est; ut geminus sit labor: cogitare
quisnam ille sit cui scribere propositum
est, qualiter ve tunc affectus, cum ea que scribere instituis
lecturus est. [30] Quibus ego difficultatibus
multum a me ipso differre compulsus sum; quod ne michi ab iniquis
iudicibus vitio verteretur, partim
beneficio ignis obtinui, partim tu michi prestiteris, si clanculum
suppressoque nomine ista possederis.
Que si inter paucos superstites amicos occultare non potes, quoniam
linceos oculos habet amicitia
nilque amicorum visui impervium est, admone ut siquid horum apud eos
substiterit, quamprimum
abiciant, nequa in eis rerum aut verborum mutatione turbentur. [31]
Ita enim accidit ut qui hec in unam
congeriem redigi nunquam aut tibi ut peteres aut michi ut
assentirer, venturum in animum suspicabar,
laborem fugiens, passim in una dictum epystola in altera repeterem
meisque, ut ait Terrentius, pro meis
uterer. Novissime, cum multis annis edita et ad diversas mundi
plagas ire iussa unum in tempus
locumque convenissent, facile deformitas uniti corporis apparuit,
que per membra tegebatur, et verbum
quod semel in una epystola positum delectabat, in toto opere sepius
repetitum fastidio esse cepit: uni
itaque relinquendum, de reliquis eradendum fuit.
[32] Multa quoque de familiaribus curis, tunc forte dum scriberentur
cognitu non indigna, nunc
quamvis cupido lectori gravia, detraxi, memor in hoc irrisum a
Seneca Ciceronem; quanquam in his
epystolis magna ex parte Ciceronis potius quam Senece morem sequar.
Seneca enim, quicquid
moralitatis in omnibus fere libris suis erat, in epystolis
congessit; Cicero autem philosophica in libris
agit, familiaria et res novas ac varios illius seculi rumores in
epystolis includit. De quibus quid Seneca
sentiat, ipse viderit; michi, fateor, peramena lectio est; relaxat
enim ab intentione illa rerum difficilium,
que perpetua quidem frangit animum, intermissa delectat.
[Nam Sidonii temeritatem admirari vix sufficio: nisi forte
temerarius ipse sim, qui temerarium illum
dicam, dum sales eius seu tarditatis meae, seu illius stili obice,
seu fortassis (nam unumquodque
possibile est) scripturae vitio non satis intelligo. Unum utique non
me fugit, irrisum et a Sidonio
Ciceronem. O libertas, ne, si dicam audacia, quos temeritatis nomen
offendit exasperem: inventum esse
hominem latinum, qui non dico aliquid (ut et Senecam, et iam hinc me
ipsum excusem: vix est enim
humanum omni reprehensione caruisse), sed eloquentiam, aut stilum,
aut omnino dicendi genus
Ciceronis irrideat. Atque hoc Sidonius ausus est! Alvernus orator
non Latio se fingere fratrem, ut ait ille
(quod ipsum satis erat audaciae), sed aemulum, et (quod est gravius)
irrisorem, atque illi detrahere, cui
omnes deferunt praeter paucos illius coaetaneos ac concives: quos
presentium comes haud dubie torsit,
et in voces compulit invidia; quam nec Sidonio causam locus, nec
tempus indulserat. Quo magis
magisque animum viri miror, ut contra indubitatum eloquentiae
primcipem eloquentiae studiosus
insurgeret, alio saeculo, atque alio natus orbe. Et sane cuncta
versanti nihil occurrit, quo vel docti
hominis ignorantiam accusare possim, vel iniuriam excusare, nihilque
quod suspicer perversitatem
fuisse iudicii, non naturae. Falli tamen in hoc possum, ut in
multis: in eo certe non fallor, vel si fallor,
cum multis longeque clarissimis falli iuvat, quod solutae facundiae
principatus, contradictoribus late
victis, unius Ciceronis est proprius: quo luce clarior fit el morum
vel intellectus obliquitas contrarium
asserentis. Ille tamen adducit nescio quem Julium Titianum, et
nescio quos Frontonianos suae irrisionis
auctores: quibus ego simulque omnibus idem sentientibus una voce
respondeo hoc solum: sicut
equidem verum est illud Senecae, quoniam quidquid habet Romana
facundia, quod insolenti Graeciae
aut opponat, aut praeferat, circa Ciceronem effloruit: verumque
illud Quintiliani ubi inter multa et
gloriosa praeconia viri huius, dono quodam providentiae riretur: et
post multa quibus hoc probat:
Quare, inquit, non immerito ab omnibus aetatis suae regnare in
iudiciis dictus est: apud posteros vero
id consequutus, ut Cicero iam non hominis nomen, sed eloquentiae
habeatur. Hunc igitur spectemus:
hoc propositum nobis exemplum sit. Ille se profecisse sciat cui
Cicero valde placebit: sicut haec,
inquam, vera sunt, sic illud quoque verissimum, quibus displiceat
Ciceronis oratio, vel non nosse veram
perfectamque facundiam, vel odisse. Hanc ego calumniam indiscussam
transire non potui, quamquam
valde festinem. Ad rem redeo.]
[33] Multa igitur hic familiariter ad amicos, inter quos et ad te
ipsum, scripta comperies, nunc de
publicis privatisque negotiis, nunc de doloribus nostris, que nimis
crebra materia est, aut aliis de rebus
quas casus obvias fecit. Nichil quasi aliud egi nisi ut animi mei
status, vel siquid aliud nossem, notum
fieret amicis; probabatur enim michi quod prima ad fratrem epystola
Cicero idem ait, esse «epystole
proprium, ut is ad quem scribitur de his rebus quas ignorat certior
fiat». [34] Atque ea michi tituli fuit
occasio; de quo aliquando cogitanti, quamvis epystolarum nomen
consentaneum rebus esset, quia
tamen et multi veterum eo usi erant et ipse ego varium carmen ad
amicos, de quo paulo supra mentio
incidit, eodem prenotabam, bis eo uti piguit, novumque ideo placuit
nomen, ut Familiarium Rerum
Liber diceretur. [35] In quo pauca scilicet admodum exquisite, multa
familiariter deque rebus
familiaribus scripta erant; etsi interdum, exigente materia, simplex
et inelaborata narratio quibusdam
interiectis moralibus condiatur; quod et ab ipso Cicerone servatum
est. [36] Et hec tam multa quidem
de tam parva re loqui, censorum premordacium iubet metus; qui,
nichil scribentes quod iudicari queat,
de aliorum iudicant ingeniis. Impudentissima temeritas, que solo
silentio tuta est: complosis in litore
manibus sedenti, facile est ferre quam velit de gubernatoris arte
sententiam. [37] Adversus hanc
proterviam latebris saltem tuis horridula hec atque improvide nobis
elapsa defendito. Illam vero non
Phidie Minervam, ut ait Cicero, sed qualemcunque animi mei effigiem
atque ingenii simulacrum multo
michi studio dedolatum, si unquam supremam illi manum imposuero, cum
ad te venerit, secure qualibet
in arce constituito.
[38] Hec hactenus. Illud libentius, si liceret, silentio tegerem;
sed ingens morbus non facile occultatur;
erumpit enim et indicio suo proditur. Pudet vite in mollitiem
dilapse: ecce enim, quod epystolarum ordo
ipse testabitur, primo michi tempore sermo fortis ac sobrius, bene
valentis index animi, fuerat, adeo ut
non me solum sed sepe alios consolarer; sequentia in dies fragiliora
atque humiliora sunt, neque sat
virilibus referta querimoniis. Illa precipue ut occultare studeas,
precor. [39] Quid enim alii dicerent,
cum ipse relegens erubescam? ergo ego in adolescentia vir fuero, ut
in senectute puer essem? Infelix et
execranda perversitas: fuit animus vel mutare ordinem vel subtrahere
tibi penitus ista que damno!
Neutro circumveniri posse visus eras, qui et flebilium exempla et
omnium cum consule diem tenes.
[40] Ad excusationum igitur arma confugio. Lassavit me longo et
gravi prelio fortuna. Dum spiritus
dumque animus fuit, et ipse restiti et ad resistendum alios
cohortatus sum. Ubi hostis viribus atque
impetu labare michi pes atque animus cepit, excidit confestim sermo
ille magnificus et ad hec que
modo displicent, lamenta descendi. [41] Qua in re excuset me
forsitan amicorum pietas, quibus salvis
ad nullum fortune vulnus ingemui; eisdem mox una pene omnibus ruina
obrutis, et mundo insuper
moriente, inhumani potius quam fortis visum est non moveri. Ante hoc
tempus quis me unquam de
exilio, de morbo, de iudicio, de comitiis, de ullis fori turbinibus;
quis me de paterna domo, de fortunis
perditis, de gloria imminuta, de pecunia dilata, de absentia
amicorum, flebiliter agentem audivit? [42]
Quibus quidem in molestiis tam molliter agit Cicero, ut quantum
stilo delector tantum sepe sententia
offendar. Adde litigiosas epystolas et adversus clarissimos atque ab
eodem paulo ante laudatissimos
viros iurgia ac probra, mira cum animi levitate; quibus legendis
delinitus pariter et offensus, temperare
michi non potui quominus, ira dictante, sibi tanquam coetaneo amico,
familiaritate que michi cum illius
ingenio est, quasi temporum oblitus, scriberem et quibus in eo
dictis offenderer admonerem. [43] Que
michi cogitatio principium fuit ut et Senece tragediam que
inscribitur Octavia, post annos relegens
parili impetu eidem quoque, ac deinde, varia occurrente materia,
Varroni Virgilioque atque aliis
scriberem; e quibus aliquas in extrema parte huius operis inserui,
que, nisi premonitum, lectorem subita
possent admiratione perfundere; quedam in illo publico incendio
periere. [44] Talis ille vir tantus in
doloribus suis fuit; talis ego in meis fueram. Hodie, ut scias
presentem animi mei habitum — neque
enim invidiosum fuerit id michi tribuere, quod imperitis evenire ait
Seneca —, factus sum ex ipsa
desperatione securior. Quid enim metuat, qui totiens cum morte
luctatus sit?
Una salus victis, nullam sperare salutem.
Animosius in dies agere videbis, animosius loqui; et siquid forte
stilo dignum se obtulerit, erit stilus
ipse nervosior. Multa sane se offerent: scribendi enim michi
vivendique unus, ut auguror, finis erit. [45]
Sed cum cetera suos fines aut habeant aut sperent, huius operis,
quod sparsim sub primum adolescentie
tempus inceptum iam etate provectior recolligo et in libri formam
redigo, nullum finem amicorum
caritas spondet, quibus assidue respondere compellor; neque me
unquam hoc tributo multiplex
occupationum excusatio liberat. Tum demum et michi immunitatem huius
muneris quesitam et huic
operi positum finem scito, cum me defunctum et cuntis vite laboribus
absolutum noveris. Interea iter
inceptum sequar, non prius vie quam lucis exitum operiens; et
quietis michi loco fuerit dulcis labor.
[46] Ceterum, quod et rethores et bellorum duces solent,
infirmioribus in medium coniectis, dabo
operam ut sicut prima libri frons, sic extrema acies virilibus
sententiis firma sit; velo eo amplius quo
vivendo magis ac magis induruisse videor contra impetus atque
iniurias fortune. Denique quis inter
experimenta rerum sim futurus, profiteri minime ausim; sed hoc animo
sum, ut nulli amplius rei
succumbam:
Si fractus illabatur orbis,
Impavidum ferient ruine.
Ita me Maronis Flaccique sententiis armatum scito, quas olim lectas
et sepe laudatas, nunc tandem in
extremis casibus meas facere ipsa inevitabilis fati necessitate
didici.
[47] Dulce michi colloquium tecum fuit, cupideque et quasi de
industria protractum; vultum enim tuum
retulit per tot terras et maria teque michi presentem fecit usque ad
vesperam, cum matutino tempore
calamum cepissem. Diei iam et epystole finis adest. [48] Hec igitur
tibi, frater, diversicoloribus, ut sic
dicam, liciis texta dicaverim; ceterum, si stabilis sedes et frustra
semper quesitum otium contigerit,
quod iam hinc ostendere se incipit, nobiliorem et certe uniformem
telam tuo nomine meditor ordiri.
Vellem ex his paucis esse, qui famam promittere possunt et prestare;
sed ipse vi propria in lucem
venies, alis ingenii subvectus nichilque auxilii mei egens. Profecto
tamen, si inter tot difficultates
assurgere potuero, tu olim Ydomeneus, tu Athicus, tu Lucilius meus
eris. Vale.